به گزارش شهرآرانیوز، مرداد‌ماه سال۱۳۸۸ خورشیدی بود که «مجموعه اسناد تشکیلات اداری آستان‌قدس‌رضوی در دوره صفویه» در فهرست آثار حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید. پیش‌از‌این فقط دو اثر «شاهنامه بایسنقری» از کاخ‌موزه گلستان و «وقف‌نامه ربع رشیدی» از کتابخانه مرکزی تبریز توانسته بود چنین امتیازی داشته باشد. در زمانی که این اتفاق افتاد، دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی رئیس مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی و عضو کمیته کارشناسی ثبت جهانی یونسکو در ایران بود. به مناسبت فرارسیدن سالروز این اتفاق، به‌سراغ او که اکنون مدیر بخش مخطوطات کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی است، رفته‌ایم تا از ماجرای این ثبت بیشتر بگوید. اطلاعات این گزارش، بخشی از گفتگو با اوست.
برنامه حافظه جهانی در سال۱۹۹۲ در یونسکو تعریف و از سال۱۹۹۷ نیز مسئله ثبت‌آثار به‌طور جدی پیگیری شده و نخستین ثبت‌ها اتفاق افتاده است.
دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی درباره اینکه چه کشور‌هایی می‌توانند اثر به ثبت برسانند می‌گوید: «همه کشورها امکان ثبت آثارشان در یونسکو را دارند. از شروع این فعالیت، کشور‌های مختلف آثار بسیاری به ثبت رسانده‌اند و همه تلاش کرده‌اند تا مهم‌ترین آثاری را که از نظرشان بخشی از هویت بشری هستند و نبود آنها باعث می‌شود بخشی از حافظه تاریخی بشر از بین برود، حفظ کنند.»
گاهی این آثار به‌صورت انفرادی می‌توانند ثبت شوند و گاهی هم به‌صورت مشترک با دیگر کشورها. تا‌کنون ۴۵کمیته جهانی یونسکو در جهان شکل گرفته است که هرساله تعدادی از آثار کشورشان را به کمیته جهانی یونسکو ارسال می‌کنند تا در حافظه جهانی ثبت شوند.
مدیر بخش مخطوطات کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی درباره ارزش این ثبت نیز می‌گوید: «با ثبت، اثر جهانی می‌شود و هیچ‌کس نمی‌تواند آن را از آن خود کند. در‌صورت بروز اتفاقاتی مانند سرقت نیز اثبات مالکیت آن بسیار راحت‌تر خواهد بود و حتی نیاز به اثبات ندارد. یونسکو اثر را به دنیا معرفی می‌کند و روی سایت خود قرار می‌دهد. شما نیز می‌توانید از نشان یونسکو برای اثرتان استفاده کنید. شاید در داخل کشور به اهمیت آن دست نیافته‌ایم، ولی در دنیا این ثبت دارای ارزش و اعتبار است.»
طبق گفته این پژوهشگر، ایران نیز جزو کشور‌های پیشتاز به حساب می‌آید و از سال۱۳۸۶ خورشیدی تا‌کنون بیش از سیزده اثر را ثبت جهانی کرده است. روند ثبت نیز به این صورت است: «یونسکو ابتدا از مراکز خودش می‌خواهد که آثار را به مرکز معرفی کنند. پس از معرفی اولیه و تأیید گروه کارشناسی کمیته جهانی در آن کشور، اثر به کمیته اصلی می‌رود تا در صورت تصویب، ثبت جهانی شود.»
در ایران نیز کمیته اصلی حافظه جهانی وجود دارد که اعضای آن شامل افراد حقیقی و حقوقی است. اعضای حقوقی دربردارندگان منابع مانند سازمان اسناد و کتابخانه ملی، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، سازمان میراث فرهنگی، کتابخانه آیت‌ا... مرعشی نجفی، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، سازمان صدا‌وسیمای جمهوری‌اسلامی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کمیسیون ملی یونسکو هستند و اعضای حقیقی شامل صاحب‌نظران و متخصصان میراث مستند می‌شوند.
پژوهشگران و کارشناسان در گروه کارشناسی کنار هم اثر را بررسی می‌کنند و درباره آن نظر می‌دهند و آن را به کمیته اصلی ارجاع می‌دهند تا پس از تأیید آنها به حافظه جهانی یونسکو فرستاده شود. طبق اظهار حسن‌آبادی از شروع فرایند معرفی اولیه تا نهایی‌شدن ثبت جهانی یک اثر، حدود دو سال طول می‌کشد. او که سال‌ها یکی از متخصصان گروه کارشناسی بوده است، می‌گوید: «ما اثر را در گروه کارشناسی بررسی می‌کردیم و به آثار معرفی‌شده امتیاز می‌دادیم و گاهی از میان حدود بیست اثری که معرفی شده بود، دو اثر شاخص‌تر انتخاب و به کمیته اصلی ارسال می‌شد.»
در هر دوره دو‌ساله، معمولا هر‌کشور می‌تواند سه اثر را به یونسکو معرفی کند که دو مورد انفرادی و یک مورد مشترک با دیگر کشورها را در برمی‌گیرد. البته این کارشناس می‌گوید: «ایران در همه دوره‌ها موفق به ثبت اثر نشده است؛ مثلا در سال۲۰۱۳ فرم معرفی‌شده، رد شد و ما اثری در این سال ثبت نکردیم.»
البته ظاهرا در چند‌سال اخیر، دیگر این کمیته با آن قوت و انضباط قبل به کار خود ادامه نمی‌دهد و در این سال‌ها نیز به‌صورت منظم معرفی و ثبت آثار اتفاق نمی‌افتد.
طبق گفته حسن‌آبادی ثبت آثار در کشور ما در سه سطح اتفاق می‌افتد:
۱-ثبت ملی؛
۲-ثبت منطقه‌ای در آسیا و اقیانوسیه؛
۳-ثبت جهانی در یونسکو.
او در توضیح روند ثبت نیز می‌گوید: «بعضی از آثار فقط ثبت ملی می‌شوند، بعضی از آثار در سطح منطقه‌ای به ثبت می‌رسند و بعضی دیگر به کمیته جهانی فرستاده می‌شوند.» ایران تا‌کنون ۳۱اثر را ثبت ملی کرده که از میان آنها سیزده اثر ثبت‌جهانی شده است. البته ثبت حافظه ملی را نباید با ثبت ملی میراث اشتباه گرفت؛ زیرا این دو، سازوکار جدا از یکدیگر دارند؛ بنابراین تعداد آثار ثبت در حافظه ملی بسیار کمتر از تعداد آثاری است که میراث در فهرست آثار ملی ثبت کرده است و بنابراین یک گام بالاتر و دشوارتر از آن است.
«مجموعه اسناد تشکیلات اداری آستان‌قدس‌رضوی در دوره صفویه» سومین اثری است که در سال۱۳۸۸ خورشیدی در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. حسن‌آبادی که پیشنهاد این ثبت از سوی او اتفاق افتاده است، زمانی که در سمت رئیس مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی مشغول به کار بوده است، آثار دیگر کشورها را که برای ثبت به سازمان یونسکو معرفی می‌شده‌اند با گنجینه اسناد تشکیلات اداری آستان قدس در دوره صفوی مقایسه کرده و به این نتیجه رسیده که ظرفیت این مجموعه اسنادی بسیار بیشتر از آثار ارائه شده توسط دیگر کشورهاست.
البته موضوع ثبت جهانی این اسناد نخست در کمیته ملی ثبت با مخالفت‌هایی روبه‌رو می‌شود و بعضی از اعضا می‌گویند: «این اسناد مربوط به مشهدند و شاید ارزش بین‌المللی نداشته باشند.»
بنابراین ثبت این مجموعه نیز به‌همین‌راحتی نبوده و تلاش‌های بسیاری برای آن شده است. دشواری بعدی در تعریف مسئله برای یونسکو است. حسن‌آبادی درباره پستی و بلندی‌های این مسیر می‌گوید: «یونسکو در هیچ‌حوزه‌ای نماد‌های مذهبی را ثبت‌جهانی نمی‌کند و چنین هدفی ندارد و یکی از دشواری‌های ما برای ثبت این مجموعه همین بود.»
آنها برای رهایی از این تنگنا صورت‌مسئله را جور‌دیگری تعریف می‌کنند. این کارشناس اسناد و نسخ خطی در‌این‌باره می‌گوید: «ما مجموعه آستان‌قدس را به‌صورت نهاد خیریه‌ای تعریف کردیم که مدون‌ترین اسناد مربوط را در دنیا دارد و در یک فرایند چهارصدساله در دوره صفویه، همه مباحث و مسائل مربوط به موقوفات، حساب و کتاب و دخل‌وخرجش مشخص است.
این نهاد کارکرد فرهنگی دارد و همچنین، یک نهاد اجتماعی و مردمی بر مبنای مردم و وقف است که تأثیرگذاری اجتماعی نیز دارد و با داشتن موقوفات فراوان در سراسر کشور در یک گستره به وسعت ایران با مردم نیز تعامل دارد. این ویژگی‌ها باعث شده است که این نهاد بر روی فرهنگ و اجتماع اثر بگذارد و خیلی از مسائل فرهنگی و اجتماعی را زنده نگه دارد.
شما با‌توجه‌به اسناد، می‌توانید بلایا، حوادث طبیعی، نحوه کشاورزی، خشک‌سالی و بسیاری از مسائل دیگر را کشف کنید و در‌واقع این اسناد زندگی مردم ایران را در یک دوره تاریخی کاملا مستند کرده است. طبق این تعریف، توجیه ما این بود که بسیاری از بیوتات آستان‌قدس همچنان وجود دارد و به مردم خدمت می‌کند و این سنت تحول و تداوم در هیچ‌جای دیگر به این شکل نیست. برای مثال، در حوزه پزشکی تشکیلات اولیه دارالشفا اکنون تبدیل به بیمارستان شده است.»
افزون بر این ویژگی‌هایی که گفته شد، مجموع اسناد برجای مانده از دوره صفویه که حدود ۷۰ هزار برگ می‌شود، در زمان پیشنهاد ثبت‌جهانی، خوانده، نمایه، مرمت و اسکن شده و به‌صورت برخط دردسترس بود. این شیوه ثبت اسناد در این نهاد، با ساختاری که یونسکو برای ثبت تعریف کرده است، مطابقت داشت و به‌همین‌خاطر یونسکو آن را به‌عنوان یک اثر جهانی پذیرفت. حسن‌آبادی در‌این‌باره می‌گوید: «ثبت مجموعه اسنادی کاری بسیار دشوار و ثبت نسخ بسیار راحت‌تر است.»
البته او اعتراف می‌کند با‌توجه‌به حضور مداوم نهاد آستان‌قدس رضوی در بخش کارشناسی و بخش اصلی می‌شد آثار بیشتری از این نهاد عظیم را به ثبت رساند. تا‌کنون اسناد مربوط به ساخت و اداره مسجد گوهرشاد، اسناد صفویه و اسناد افشاریه در مجموعه اسناد آستان‌قدس‌رضوی ثبت‌ملی نیز شده‌اند.
او توضیح می‌دهد: «اسناد مسجد گوهرشاد مدون‌ترین اسناد یک مسجد در یک دوره پانصدساله و بخشی از حافظه تاریخی مشهد است و یک نمونه معماری شاخص دوره تیموری است. همه این ویژگی‌ها باعث شده که ما آن را برای ثبت‌ملی معرفی کنیم. این نهاد ارزش ثبت منطقه‌ای نیز دارد؛ زیرا تیموریان یک حکومت منطقه‌ای بوده است.»
در کنارش قرآن‌های منتسب به ائمه (ع) نیز با وجود ثبت‌ملی، هنوز ثبت جهانی نشده است. حسن‌آبادی درباره دیگر آثاری که قابلیت انواع ثبت را در مجموعه آستان‌قدس دارد، می‌گوید: «در میان مخطوطات چند‌اثر دیگر نیز شناسایی کرده‌ایم که می‌توانیم در گام نخست، آنها را ثبت‌ملی کنیم.
اسناد پزشکی آستان‌قدس، مجموعه مصاحبه‌های تاریخ شفاهی با ۲۴هزار ساعت مصاحبه، اسناد خاندان علم به‌عنوان بزرگ‌ترین مجموعه اسناد خاندانی با بالای ۲۰۰هزار برگ سند، مجموعه اسناد بانوان به‌خاطر حضور پررنگ زنان در میان کارمندان آستان‌قدس، مجموعه مصالحه‌نامه‌ها از دوران صفویه تا معاصر بالغ بر ۵ هزارعدد و اسناد موقوفات نیز ارزش ثبت‌ملی را دارند. در کنارش، اسناد حکومت افشاریه و تیموریان نیز ارزش ثبت منطقه‌ای دارند که می‌توانیم برای آنها تلاش کنیم.»
***
چند نمونه از اسناد تشکیلات اداری آستان قدس در دوره صفوی که به ثبت میراث جهانی سازمان یونسکو رسیده است