شکیبا افخمی راد | شهرآرانیوز؛ اقدام این مستندسازان بی شک جنبه‌های مثبت بسیار دارد، اما اگر بدون ایده و خلاقیت باشد، می‌تواند به ساخت آثار کلیشه‌ای و تکراری منجر شود؛ آثاری که گاهی حتی تفاوتی با گزارش خبری ندارند و می‌توانند به راحتی مخاطب را دل زده کنند، از این رو شاید لازم باشد بازنگری‌ای در ساخت مستند با محوریت اربعین صورت گیرد و به کیفیت هم درکنار کمیت اهمیت داده شود. ما در گزارش پیش رو به سراغ دو نفر از مستندسازان مشهدی که تجربه‌های موفقی در ساخت آثار اربعینی در کارنامه خود دارند، رفته ایم و نظرشان را درباره باید‌ها و نباید‌های فعالیت در این عرصه پرسیده ایم.
مسعود زارعیان که در کارنامه اش تجربه ساخت چند اثر اربعینی ازجمله «زندگی در سرزمین اربعین» و «تجربه اربعین» دیده می‌شود، اربعین را یک اتفاق تاریخی و پدیده‌ای بین المللی می‌داند که هرقدر هم درباره اش مستند ساخته شود، باز کم است.
او یادآوری می‌کند: مستندساز‌ها از روز اولی که پیاده روی اربعین شروع شده است، دوربین هایشان را در دست گرفته اند و به تولید اثر چه در قالب گزارش‌های ساده و چه در قالب مستندهایی، چون «شما چه کسی هستید؟» پرداخته اند؛ آثاری که به خوبی به ثبت این اتفاق تاریخی در حافظه تصویری مردم کمک کرده اند؛ البته در این بین مستندهایی هم تولید شده است که به دلیل طی نکردن مراحل پژوهش و پیش تولید، تکراری و بی کیفیت بوده اند و نتوانسته اند ماندگار شوند.
زارعیان بر این باور است که مستندسازان باید از ساخته‌های سال‌های گذشته فاصله بگیرند تا همچنان بتوانند ثابت کنند که در اربعین به تعداد همه زائران، قصه و روایت وجود دارد.
به گفته این هنرمند، هرکدام از خادمانی که در پشت صحنه، زیرساخت‌های لازم برای پیاده روی را فراهم می‌کنند و همچنین زائرانی که هرساله از سراسر نقاط دنیا راهی این مراسم می‌شوند، داستان‌ها و روایت‌های جذابی دارند که باید در تاریخ سینمای مستند ما باقی بمانند و به سند تصویری تبدیل شوند.
زارعیان امسال هم برای ساخت مستندی درباره اربعین، راهی عراق شده است. او در این اثر می‌خواهد قاب‌های نامتعارفی را به تصویر بکشد و به شکلی معنی گرا و انتزاعی به پدیده پیاده روی اربعین نگاه کند.
او که به همراه گروهش برای ساخت این مستند، بیش از دوازده جلسه ایده پردازی کرده است تا بتواند پنجره تازه‌ای را به سوی مخاطبان باز کند، درباره دلیل ماندگار نشدن بسیاری از آثار جدید اربعینی می‌گوید: یکی از اشکالاتی که در ساخت آثار اربعینی دیده می‌شود، طی نکردن مرحله پیش تولید است، درحالی که اگر به آثار ماندگار در این عرصه نگاه کنیم، متوجه می‌شویم زمان زیادی برای ساختشان صرف شده است؛ برای مثال وحید چاووش پیش از آنکه مستند «شما چه کسی هستید» را آغاز کند، حدود یک ماه در عراق حضور داشته و پژوهش کرده است. همچنین هجده روز برای ضبط این مستند، زمان گذاشته است. به این ترتیب کاری تولید شده است که ماندگار است و رقابت با آن دشوار.
این هنرمند تأکید می‌کند: البته ما اگر در کارمان خلاقیت داشته باشیم و مراحل پیش تولید و پژوهش را پشت سر بگذاریم و ساعت پخش مناسبی هم برای آن اثر درنظر بگیریم، ولی نتوانیم آن را به درستی معرفی کنیم، بازهم با چالش روبه رو می‌شویم و اثرمان درمیان انبوه فعالیت‌های رسانه‌ای گم خواهد شد. به این ترتیب بازهم مردم به آثار گذشته رجوع خواهند کرد.
به گفته او در سال‌های اخیر ظرفیت‌هایی برای پخش آثار اربعینی فراهم شده است، ولی همچنان ناهماهنگی و نداشتن ارتباطات باعث می‌شود خیلی از مستند‌ها پشت در صداوسیما بمانند و به شکل مناسبی عرضه نشوند.
زارعیان برگزاری جشنواره موضوعی با محوریت اربعین را در بهبود کمیت و کیفیت آثار بی تأثیر نمی‌داند؛ البته به شرط آنکه جشنواره هرسال ادامه پیدا کند و وابسته به نهاد‌های دولتی نباشد.
او یادآوری می‌کند: ادامه پیدا نکردن این جشنواره‌های موضوعی به فقر شدید سینمای ایران در موضوع اربعین و امام حسین (ع) هم منجر شده است. ما سال هاست با وجود داشتن امکانات و بودجه‌های عجیب وغریب، نتوانسته ایم فیلمی آبرومندانه درباره امام حسین (ع) تولید کنیم و همچنان از آثار سال‌های خیلی دور مثل «مختارنامه» و «روز واقعه» استفاده می‌کنیم.
زارعیان در ادامه به کسانی که می‌خواهند آثاری با محوریت اربعین بسازند، توصیه می‌کند بی گدار به آب نزنند و و در کارشان قواعد سینمای مستند را رعایت کنند. همچنین به آن‌ها یادآوری می‌کند که در کارشان فقط قرار نیست به فرم تازه‌ای برسند، بلکه باید حرف تازه‌ای هم برای گفتن داشته باشند.
به گفته او مستندسازانی که می‌خواهند پا در این عرصه بگذارند، شناختشان باید هم از سینمای مستند خوب باشد و هم از موقعیت اربعین. همچنین آن‌ها باید آثار قبلی را دیده باشند و بعد از یک پژوهش جدی، پای کار بروند. در غیر این صورت نمی‌توانند اتفاق تازه‌ای رقم بزنند و دوربینشان تبدیل به دوربین خبری می‌شود که فقط مصرف لحظه‌ای و روزانه دارد. این هنرمند درباره پخش بین المللی مستند‌های اربعینی نیز می‌گوید: ما اگر می‌خواهیم آثارمان در جشنواره‌های دنیا بایکوت نشود، باید قصه گویی در سینما‌های مستند را یاد بگیریم. برای محقق شدن این اتفاق هم نیاز به تمرین، آموزش، مطالعه و تجربه داریم.
هاشم مسعودی، دیگر مستندساز مشهدی است که در زمینه ساخت آثاری با محوریت اربعین تجربه دارد. او چند سال پیش در مستند «چهاردهمین نفر»، پیاده روی چهارده همراه و هم مسیر را در مسیر موکب‌ها به تصویر کشیده بود.
این هنرمند مهم‌ترین رکن در ساخت انواع مستند را پژوهش می‌داند و تأکید می‌کند: متأسفانه در تولید برخی آثار اربعینی، به مرحله پژوهش توجه نمی‌شود، درحالی که شاید لازم باشد کارگردان حتی یک سال برای به ثمر رسیدن پروژه اش، پژوهش کند. مستندساز باید در ادامه، سوژه خود را پیدا و با آن زندگی کند تا بتواند به بهترین نحو ابعاد پیاده روی اربعین را به تصویر بکشد.
مسعودی ادامه می‌دهد: از مشکلات دیگری که در مسیر ساخت آثار مربوط به پیاده روی وجود دارد، این است که مستندسازان وقتی در فضای پیاده روی اربعین قرار می‌گیرند، محو شکوه و عظمت این اتفاق بزرگ می‌شوند و نمی‌توانند کارشان را به درستی پیش ببرند، به طوری که می‌بینیم نتیجه کارشان فقط حاوی پلان‌های زیبایی از راهپیمایی و بدون ساختار‌های دراماتیک و قصه گویی است.
به گفته او، مستندساز پیش از شروع کارش باید هدف و قصه اش را مشخص کند و اجازه ندهد جذابیت‌هایی که در مسیر پیاده روی اربعین رخ می‌دهد، باعث غفلتش از اصل موضوع شود.
مسعودی برای تکراری نشدن آثار اربعین و ساخت آثاری با زاویه دید جدید، معتقد است ما نیاز به یک اتاق راهبری داریم که آثار گذشته را بررسی کند و همچنین تقسیم کار کند تا دیگر شاهد تولید آثار شبیه به هم نباشیم؛ البته الان تلویزیون برای تحقق این هدف گام‌هایی برداشته و ستادی را تشکیل داده است تا انتخاب کند چه سوژه‌ای را چه کسی باید بسازد.
یعنی به نوعی مستندسازی در مسیر اربعین را رهبری می‌کند. اما رسانه ملی، تنها نهادی نیست که به ساخت مستند مشغول است و ما نهاد‌ها و سازمان‌های مختلفی داریم که کار‌های موازی انجام می‌دهند و برای فعالیت همه آن ها، اتاق راهبری مشترکی وجود ندارد.
این هنرمند تأکید می‌کند: باید نهادهایی، چون حوزه هنری، مرکز گسترش سینمای مستند، فارابی، رسانه ملی و حتی شهرداری‌ها که متولیان فرهنگی کشور هستند، اتاق راهبری مشترکی تشکیل دهند و طرح‌های مختلف با محوریت پیاده روی اربعین را بررسی کنند تا درنهایت، خوراک خوبی پیش روی مخاطبان قرار گیرد.
او که باور دارد مشکل و محدودیتی برای ارائه مستند‌های اربعینی وجود ندارد، درباره دیده نشدن بسیاری از آثار جدید این عرصه می‌گوید: دیده شدن آثار به ابزار‌ها و پارامتر‌های مختلفی بستگی دارد؛ پارامتر‌هایی مانند ساعت و روز پخش، نوع و کیفیت و قصه؛ یعنی ما نمی‌توانیم یک پارامتر را علت دیده نشدن آثار اربعینی بدانیم و باید درباره ابعاد مختلف این اتفاق، تحقیقاتی صورت بگیرد.
مسعودی درباره تأثیر جشنواره‌های موضوعی بر بهبود کیفیت آثار اربعینی نیز می‌گوید: به نظر من جشنواره‌ها به شکلی که در کشور ما برگزار می‌شوند، نمی‌توانند کمک کننده باشند، مگر اینکه مانند جشنواره‌های برتر دنیا به فیلم ساز برای ساخت اثر بعدی اش با محوریت اربعین کمک هزینه داده شود تا کیفیت کارش افزایش پیدا کند.
او برای دیده شدن مستند‌های اربعینی در فضای بین المللی نیز پیشنهاد می‌دهد: مستندسازان باید به سراغ سوژه‌های انسانی و جهان شمول بروند. درواقع مستند اگر به موضوع خاصی می‌پردازد که برای مثال فقط شیعیان آن را قبول دارند، چندان در عرصه بین الملل موفق نخواهد بود ولی مسائل انسانی در دنیا خواهان دارد و ما هرسال در اربعین، شاهد اتفاقات انسانی بسیاری هستیم که کمتر به آن‌ها توجه می‌شود.