رادمنش| خراسان خاستگاه حمــــاسه و ســرآمد حماسه‌سرایان، حکیم ابوالقاسم فردوسی است. اما شاهنامه او تنها به حماسه محدود نمی‌شود. اثر سترگ فردوسی بر جنبه‌های ارزشمند زندگی و انسان تأکید می‌کند؛ بر خردورزی، نیک‌اندیشی و نیک‌خواهی، دادگری، دلاوری و بسیاری دیگر از ویژگی‌ها که درخور بشر است، آن هم به شایسته‌ترین شکل‌های ادبی و با بهره‌گیری بجا و کارآمد از شگرد‌های روایی و داستانی و به کار بستن زبانی بسیار غنی و فاخر. ازاین‌روست که شعر فردوسی را ایستاده بر قله ادبیات فارسی دانسته‌اند. اما تأمل‌برانگیز این است که آن‌قدر در مدارس و دانشگاه‌ها به آن ناچیز پرداخته شده است که حتی نباید از دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی هم توقع داشته باشید بیشتر از حد چند واحد درسی از آن بدانند. مبرهن است که بهترین زمان برای یادگیری و پدیدآمدن علاقه به چیزی (اگر به شیوه درست و با منطقی محکم اجرا شود) کودکی است. آموزش شاهنامه در دبستان و داشتن زنگ شاهنامه همان چیزی است که جای خالی‌اش در برنامه کلاسی دانش‌آموزان ملموس بود و جای تأمل داشت. اما با انعقاد و امضای تفاهم‌نامه‌ای میان شهرداری مشهد و اداره کل آموزش و پرورش استان، از مهر امسال، «زنگ شاهنامه» به صورت نمونه و آزمایشی در 32 مدرسه مشهد نواخته خواهد شد. این تفاهم‌نامه هفته گذشته بین محمدرضا کلائی، شهردار مشهد، و قاسمعلی خدابنده، مدیرکل آموزش و پرورش خراسان رضوی، امضا شد. اما اینکه در این طرح قرار است چه اتفاقی بیفتد و چه برنامه‌هایی مد نظر است، سؤال‌هایی است که در این گزارش به آن‌ها خواهیم پرداخت.
طرح را با مشورت بهترین متخصصان نوشته‌ایم
دکتر علیرضا قیامتی، مشاور فرهنگی شهرداری در تفاهم‌نامه آموزش مفاهیم شاهنامه در دوره‌های پیش‌دبستانی و دبستان با اشاره به اینکه شاهنامه را فقط نباید اثری نخبگانی ببینیم و باید وارد زندگی و اجتماع شود، می‌گوید: بهترین متولی این کار می‌تواند شهرداری باشد. طرحی در کمیسیون ویژه توسعه و عمران توس شورای شهر و معاونت گردشگری و زیارت شهرداری مشهد برای گنجاندن شاهنامه در برنامه دانش‌آموزان -در ساعاتی که فراتر از برنامه‌های درسی در اختیار آموزش و پرورش است- شکل گرفت. این فرصت ما را واداشت که با مشاوره استادانی چون دکتر جلال خالقی مطلق، از برترین شاهنامه‌پژوهان، و مصطفی رحماندوست، متخصص ادبیات کودکان، طرح جامعی را تدوین کنیم. خوشبختانه با همکاری و همراهی آموزش و پرورش، زنگ شاهنامه به‌صورت آزمایشی در برخی مدارس مشهد در مقطع پیش‌دبستانی و چهارم ابتدایی اجرا خواهد شد.
نکته مهمی که در آموزش همیشه از دغدغه‌های متولیان بوده، این است که دانش‌آموزان از آن درس و مبحث دل‌زده نشوند. این شاهنامه‌پژوه در‌این‌باره خاطرنشان می‌کند: ما با تمام توان به آن‌سو رفته‌ایم که این درس حالت تحمیلی ایجاد نکند. برای همین با قالب‌های هنری پیش می‌رویم و از بزرگ‌ترین قصه‌پردازان ایران که در زمینه کودکان کار می‌کنند بهره می‌گیریم تا قصه‌های شاهنامه را با محتواهای اخلاقی و انسانی و جنبه‌های هویت ایرانی و همچنین پیوندی که بین هویت مذهبی و ملی می‌زند و آن نگاه و ارادتی که فردوسی به ائمه(ع) داشته است به بهترین شکل ممکن ارائه کنیم.
قیامتی در مورد اهمیت توجه به شاهنامه یادآور می‌شود: در اوضاع کنونی باید پیوستگی ملی را به وجود بیاوریم. روزگار الان ما، روزگار گسست فرهنگی است. در این گسست فرهنگی بدسلیقگی‌ها باعث شده است که یک‌عده با نام هویت مذهبی ملیت و ایرانی بودن را نفی کنند و عده‌ای با ایستادن در سوی هویت ملی، نفی هویت مذهبی ما را در پیش بگیرند. این‌ها 2 لبه یک قیچی هستند. شاهنامه به عنوان بزرگ‌ترین اثری که می‌تواند پیوند ملی و مذهبی ما را رقم بزند، در این زمینه راهگشاست و می‌تواند اتحاد و همبستگی بیاورد.
اما آیا ممکن است با تغییر مدیریت‌ها و سلایق، اجرای این طرح متوقف شود؟ او چنین پاسخ می‌دهد: این طرح ده‌ها بار رفته و برگشته و کارشناسان اداره کل آموزش و پرورش، کارشناسان فرهنگی شهرداری و حتی کارشناسانی از بیرون مانند دکتر یاحقی، دکتر راشد محصل و دیگر استادان، درباره آن نظر داده‌اند. بحث در درجه اول، فرهنگ و اخلاق و ایران است و فکر نمی‌کنم هیچ گروه سیاسی با این نگاه مخالف باشد.
اگرچه تفاهم‌نامه در این دوره از مدیریت شهری منعقد شده، نگاه سیاسی در کار نبوده، بلکه نگاه، نگاهی فرهنگی بوده است. افراد حاضر در کارگروه پیگیری طرح، همه شخصیت‌های فرهنگی هستند و هیچ نگرش سیاسی‌ای ندارند یا اگر داشته باشند در نگاهشان دخالتی ندارد، چون آمده‌اند کار فرهنگی کنند. دیگر اینکه در تفاهم‌نامه تضمین قانونی هم دیده شده است که یک شخص نتواند به راحتی آن را حذف کند. ضمن اینکه جامعه نخبگانی و فرهنگی و رسانه‌ای باید بتواند این مطالبه را در حدی پیگیر باشد که کسی نتواند آن را ملغی کند.
تفاهم‌نامه با استناد بر سند تحول بنیادین امضا شده است
ابوالحسن حقیقی، معاون آموزش ابتدایی اداره کل آموزش و پرورش استان، اجرای این تفاهم‌نامه و برگزاری زنگ شاهنامه در مدارس را در راستای اهداف و سند تحول بنیادین آموزش و پرورش می‌داند و می‌گوید: تفاهم‌نامه به استناد بندهای 4 تا 14 سند تحول بنیادین آموزش و پرورش امضا شده است. این سند تصریح ویژه‌ای دارد بر زمینه‌سازی کسب شایستگی‌های لازم فردی و جمعی با تأکید بر خصوصیات مشترک اسلامی-ایرانی، تکوین و تعالی پیوسته هویت مربیان، صیانت از وحدت ملی و انسجام اجتماعی با رویکرد ایران‌دوستی، تقویت هویت ملی، افتخار به تاریخ و تمدن ایران و اسلام و اهتمام به احیای تمدن اسلامی با استفاده از فرهنگ و زبان فارسی با تأکید بر استمرار فرهنگ اسلامی-ایرانی.
او ادامه می‌دهد: من به صورت تخصصی بررسی کرده و دیده‌ام از 11 مهارتی که در پیش‌دبستانی داریم، دقیقا هدف 7 مهارت با این طرح در ارتباط است. این اهداف و مهارت‌ها عبارت‌اند از: پرورش مهارت‌های ذهنی، پرورش هویت ملی، پرورش مهارت‌های زبان فارسی، تقویت حس دینی و علایق مذهبی، پرورش ذوق هنری و زیبایی‌شناسی، پرورش روحیه و رفتار عاطفی و پرورش صفات اخلاقی و رفتارهای اجتماعی مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی. همچنین فضای شاهنامه، فضای وسیعی از عزت و اخلاق و جوانمردی است. تکرار این داستان‌ها برای دانش‌آموزان، مقام و منزلت انسانی و وارستگی را در آن‌ها شکل می‌دهد و باعث می‌شود هنجارهایی مانند پایبندی به پیمان‌ها، دلاوری، راستی و خردورزی در ذهن کنجکاو کودکان نقش بندد. این طرح جزو آموزش‌هایی است که می‌تواند به صورت مستقیم اعتماد به نفس دانش‌آموزان و خودباوری آنان را ارتقا بدهد. وقتی خانواده‌ها و مربیان ما به اهمیت طرح پی ببرند همه دوست خواهند داشت که تداوم داشته باشد و امیدوارم با تغییر مدیریت‌ها این رویکرد عوض نشود.
حقیقی درباره چگونگی انتخاب معلم و مربی و آموزش آنان می‌گوید: طی نامه‌ای به ادارات هفت‌گانه و تبادکان اعلام کردیم که در هر منطقه مدارس و پیش‌دبستانی‌هایی را معرفی کنند تا آموزش معلمان و مربیان منتخب از میان آن‌ها توسط آموزش و پرورش و شهرداری آغاز شود. این افراد تا مهرماه آموزش‌های لازم را می‌بینند.
بنا به گفته معاون آموزش ابتدایی اداره کل آموزش و پرورش خراسان رضوی، این طرح به صورت آزمایشی و نمونه در 32 مدرسه و پیش‌دبستانی در سطح نواحی هفت‌گانه و تبادکان اجرا می‌شود و آموزش حدود 1200 نوآموز و دانش‌آموز را پوشش می‌دهد.
این طرح قائم‌به‌فرد نیست
نرگس شالچیان، معاون گردشگری و امور زائران سازمان فرهنگی اجتماعی شهرداری مشهد نیز در مورد انگیزه شهرداری برای اجرای این تفاهم‌نامه می‌گوید: شهرداری مشهد که وظیفه امور فرهنگی توس را بر عهده دارد، با فراهم‌کردن زیرساخت‌هایی، به عنوان حلقه اتصال و لولای دستگاه‌های مختلف ورود پیدا می‌کند. در جهت تحقق برنامه عملیاتی 1397 تا 1400 ما در شهرداری و سازمان فرهنگی‌اجتماعی شهرداری که امور فرهنگی توس در حوزه آن قرار دارد، سعی کردیم برنامه‌هایی را تعریف کنیم. اردیبهشت سال 97 بود که فکر اولیه این موضوع مطرح شد. جلساتی با کارشناسان حوزه‌های مختلف مانند روان‌شناسان کودک، کارشناسان حقوقی، شاهنامه‌پژوهان، ادیبان و فعالان آموزش و پرورش داشتیم و درنهایت هفته پیش این تفاهم‌نامه میان شهرداری و آموزش و پرورش امضا شد.
او یادآور می‌شود که این طرح به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش تکیه دارد و خاطرنشان می‌کند: این سند به منزله قانون اساسی وزارت آموزش و پرورش است و به طور مستقیم در 10 بند این سند با ارزش، به این جنس از موضوعات اشاره شده است. در بند 4 تا 14 اشاره شده است که آموزش و پرورش باید زمینه‌سازی کند که شایستگی‌های فردی با استفاده از خصوصیات مشترک ایرانی-اسلامی صیانت شود.
شالچیان در مورد تضمین‌های قانونی برای ادامه یافتن طرح نیز می‌گوید: سعی کرده‌ایم کارهایی که می‌کنیم با استناد بر سندهای بالادستی باشد و قائم به فرد نباشد و با تغییراتی ازبین نرود. این تفاهم‌نامه به 2 صورت تنظیم شده است. بند بند آن با نظرات تمام رؤسای آموزش و پرورش مناطق و تمام مسئولان آموزش ابتدایی اداره کل آموزش و پرورش تنظیم شده است؛ یعنی یک پشتوانه و سرمایه انسانی که در آموزش و پرورش هست پشت این تفاهم‌نامه قرار دارد و به امضای مسئولان بالاتر رسیده است. امیدواریم اگر ناگزیر از تغییرات هستیم این طرح‌ها ملغی نشود.
تهیه محتوا بر پایه نظرات کارشناسان مختلف و متخصصان و صاحب‌نظران، نکته دیگری است که معاون گردشگری و امور زائران سازمان فرهنگی اجتماعی شهرداری مشهد به آن اشاره و اظهار می‌کند: برای این طرح نیاز به تشکیل تیم آموزشی داریم. این تیم از روان‌شناسان کودک، کارشناسان مسلط به ادبیات کودک و نوجوان و متخصصان مسلط به شاهنامه هستند و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان یک بازوی کار ماست. همچنین معاونت گردشگری و امور زائران با کارشناسان زبده‌ای که دارد اضلاع این کار بزرگ را پوشش می‌دهد. مقرر شده است که محتواهای در حال تدوین تا بیستم مرداد ماه نهایی و در کتابچه‌ها تنظیم شود. کلاس‌های آموزشی برای معلمان و مربیان برگزیده نیز در اواخر مردادماه برگزار می‌شود. اما برای کشف و برطرف کردن ایرادهای احتمالی، یک تیم پژوهشی در طول 9 ماه طرح و خروجی آن را بررسی می‌کنند که نتایج آن خیلی به ما کمک می‌کند و می‌تواند چراغ راه آینده‌مان باشد که بتوانیم با قوت بیشتری طرح را ادامه بدهیم.