علی صمدی جوان/شهرآرانیوز؛ دکتر هادی وکیلی، استاد تاریخ تشیع دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به شخصیت امام علی(ع) می‌گوید: با مطالعه شخصیت و سیره علمی و عملی امیرالمؤمنین(ع) درمی‌یابیم که ایشان انسانی کامل و جامع بودند و تمامی شئون و مناقب الهی در وجود ایشان متبلور بوده است.
وکیلی ادامه می‌دهد: آنچه امام را به این سطح از معنویت دنیوی و اخروی رساند، وجود خط قرمزهایی بود که در روند تکوین اسلام پس از پیامبر اکرم(ص) به کار می‌گرفت. این خطوط قرمز نیز در راستای عمل به اخلاق بود. به طور مثال، برخی صحابه یا کارگزاران آن حضرت پیشنهادهایی برای استحکام پایه‌های خلافت ایشان می‌دادند که بی‌شباهت به اقدامات معاویه نبود، اما دوراندیشی امام و پایبندی ایشان به اصولی که خود جریان‌ساز آن بودند، سبب می‌شد تا قبول نکنند. ایشان در پاسخ به برخی کارگزاران می‌فرمودند: «به خدا معاویه از من زیرک‌تر نیست و معاویه در کارهایش مکر دارد، اما من حاضر نیستم دانه‌ای از دهان یک مورچه برگیرم، چه رسد به حق‌الناس مسلمین». بنابراین، امام علی(ع) حافظ مرزهای صیانت از اخلاق در دین اسلام هستند.
امیرالمؤمنین(ع) پرورده مکتب وحی است
عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به محورهای اخلاقی‌ای که امام علی(ع) از روزهای آغاز دعوت به دین اسلام تا زمان شهادتشان بر آن پایبند بودند، اظهار کرد: باید بدانیم علی(ع) پرورده مکتب وحی است و امینِ خلوت رسول اللّه(ص). چنین شخصیتی در طول زمان حیات ۴ محور اخلاقی را با خود داشته است؛ اخلاق اجتماعی، اخلاق عبادیِ فردی، اخلاق خانوادگی و اخلاق سیاسی. بنابراین طبیعی است که سیره اجتماعی او متناسب با سیره فردی‌اش باشد. در هیچ یک از مبانی مطالعات تاریخ اسلام سراغ نداریم که علی(ع) برخلاف شئونی که خود به آن پایبند است، عمل کرده باشد یا اخلاق را زیر پا گذاشته باشد.
وکیلی ادامه می‌دهد: ایشان در اخلاق اجتماعی نیز همان سلوک اخلاق فردی را دارد با این تفاوت که میزان اثرگذاری ایشان بالاتر می‌رود. به طور مثال می‌توان به قضیه جنگ صفین و شرح اقدامات ایشان در مواجهه با لشگر معاویه پرداخت که آب بر سپاه حضرت بسته شده بود و با پایمردی لشکریان، این تحریم شکست. اما امام اجازه نداد سپاهیانش همان کاری را انجام دهند که سپاه شام انجام داده بود. برای امام علی(ع) رفع تشنگی از اسب هم حرمت داشت، چه رسد به انسان. به‌علت همین شیوه تربیت است که شهدای عاشورا که قربانیان تشنه‌لب بودند، هیچ‌وقت در تاریخ به عنوان لشکری شکست‌خورده ثبت نشدند، بلکه عمل به اخلاق و پایبندی به آن را از مکتب امیرالمؤمنین(ع) آموخته بودند.
تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری هدفمند در سیره امام علی(ع)
استاد تاریخ تشیع دانشگاه فردوسی مشهد درباره ضرورت تاریخ‌نگاری درست از روزگار و اقدامات امام اول شیعیان و نگرش‌های هدفمند به تاریخ حیات چنین شخصیتی می‌گوید: مرحوم علامه عسگری در جایی فرموده بودند تاریخرا هر ۵ سال یک‌بار بازخوانی و نگارش کنید. این نکته به این دلیل قابل تفکر است که علاوه بر شناخت امیرالمؤمنین(ع) می‌توانیم زمانه خود را با زمانه امام بسنجیم و بیندیشیم که اگر علی(ع) امروز بود، چه می‌کرد. اینجاست که ضرورت تاریخ‌نگری دیده می‌شود.
رئیس اسبق دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی شخصیت امام علی(ع) را فراتر از ملل می‌داند و می‌گوید: شخصیت ممتاز امام علی(ع) سبب می‌شود که فواصل میان ادیان نیز دچار تغییر شود؛ این تغییر در کلام متفکر و نویسنده لبنانی، جرج جرداق، آمده است. جرداق با آنکه مسیحی بود، اما سردر خانه‌اش مزین به این جمله بوده است: لافتی الا علی لاسیف الا ذوالفقار. شخصیتی مانند او مهم‌ترین اثرش که مشتمل بر ۵ جلد است، مخصوص امام علی(ع) است که به نام الامام علی صوت العدالة الانسانیه مشهور است. بنابراین می‌توان این‌گونه بیان کرد که اخلاق، عدالت و برخورد متعادل با دین از سوی ایشان سبب شد تا جلو افراط در دین گرفته شود. البته علی(ع) قربانی عدالت انسانی و عدالت دینی شد.
جامعه آگاه، خواسته اصلی امام علی(ع)
وکیلی با اشاره به مفاهیم لازم در فهم جامعه‌شناسی تاریخی، جامعه مورد انتظار امام علی(ع) را مبتنی بر آگاهی، شعور و آزادی می‌داند و می‌گوید: خواسته امیرالمؤمنین در طول زندگی‌اش، به‌ویژه در ۵ سال خلافت، رشد آگاهی و شعور اجتماع و به‌طبع آن، آزادی جامعه اسلامی بود. در روایات و متون تخصصی تاریخ تشیع چنین آمده است که ایشان هنگام منبر، مردم را این‌گونه خطاب می‌کردند که: «من گنجینه علم هستم و از من علم بخرید.» یا می‌فرمودند: «از من سؤال کنید پیش از آنکه از دستم بدهید».
این استاد دانشگاه، توجه به گروه‌های اجتماعی و طلب پیشرفت برای آنان را از مهم‌ترین برنامه‌های عصر خلافت علوی می‌داند و ادامه می‌دهد: امام علی(ع) برای حصول چنین نتیجه‌ای، در انتخاب کارگزاران حکومت خود نهایت دقت و وسواس را به کار می‌بست. حال آنکه ایشان از کارگزاران خود اطمینان داشت، اما هنگامی‌که صلاح جامعه مسلمین برایش در اولویت بود، بازهم به سنجش دقیق‌تر آنان اهتمام می‌ورزید.
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد، سبک حکومت‌داری امیرالمؤمنین(ع) را مورد توجه قرار می‌دهد و اضافه می‌کند: برخلاف روایت‌های ناصواب از زمان خلافت ایشان، باید بدانیم حکومت 5 ساله علی(ع) ترکیبی از رشد مذهبی برپایه تعالیم اسلام راستین، توسعه و رفاه اجتماعی بوده است که آن حضرت سعی داشت از راه این موارد، عدالت جامعه اسلامی را تحکیم و تثبیت کند.
وکیلی خاطرنشان کرد: مواردی که در ارتباط با شیوه حکومت‌داری امام علی(ع) در متون تاریخ اسلام ثبت و ضبط شده است، آنجایی اهمیت می‌یابد که بدانیم در سراسر قرن بیستم، دو بلوک قدرتمند بین‌المللی به دنبال عدالت و توسعه و آزادی بودند؛ چیزی که امام اول شیعیان تنها در 5 سال خلافت به آن دست یافت. بنابراین در مطالعه رسم حکومت‌داری، از جزئی‌ترین موارد تربیتی تا بررسی اقدامات و تحولات در بستر جهانی، در سیمای خلافت ایشان وجود دارد.
۴۰۰ سال از تاریخ ایران با فتوت علوی خو گرفته است
دکتر هادی وکیلی با اشاره به پذیرش مذهب تشیع از سوی مردم ایران و روند تدریجی تغییر باورهای دینی که از زمان صفویان آغاز شد، گفت: حتی پیش از استیلای شاه اسماعیل بر ایران، امام علی(ع) بر فرهنگ مسلمین به ویژه ایرانیان تأثیر گذاشته بود و رواج تشیع در ایران عصر صفوی، این خواسته اجتماعی‌دینی را گسترده‌تر کرد.
وی ادامه داد: اخلاق و فتوت، کلیدواژه اصلی آفرینش بسیاری از متون ادبی و دینی 4 قرن اخیر در ایران بوده است که روح خود را در کالبد حیدرنامه‌ها، علی‌نامه‌ها و دیگر متون کلاسیک ادبیات ایران دمیده است. همچنین میزان اثرگذاری اندیشه‌های امیرالمؤمنین(ع) بر سایر جنبه‌های اجتماعی و نحله‌های فکری ایرانیان نیز دیده می‌شود. در واقع باید گفت آنجا که انسان در جست‌وجوی جامعه آرمانی خود است، رد پای علی(ع) دیده می‌شود، همان‌گونه که مولانا گفت:
زین همرهان سست عناصر دلم گرفت
شیر خدا و رستم دستانم آرزوست
استاد تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد تصریح کرد: علی(ع) با رواج اندیشه سیاسی، فکری‌فلسفی و اخلاقی، زینت جامعه ماست و به عبارت کلی‌تر، به میزانی که به علی(ع) نزدیک شویم، انسان کامل‌تری خواهیم بود.
پژوهشگر تاریخ تشیع در جمع‌بندی نکات خود می‌افزاید: مقام حضرت امام علی(ع) بسیار بالاست و ما هرچه تلاش کنیم، به حداقل ارزش‌های او نمی‌رسیم. بنابراین برای رسیدن به ارزش‌های علوی، نیازی به شعارگرایی نداریم و اگر هر انسانی در حد وسع خود به سمت الگوی علوی سوق یابد، قطعا جامعه بهتری خواهیم داشت.