مروری بر تاریخ و هویت دومین بنای قدیمی مشهد که مردم آن را با نام «گنبد خشتی» می‌شناسند.
هما سعادتمند/شهرآرانیوز - خشت‌های بی‌رنگ گنبد بی‌زرق‌وبرقش، آسمان فیروزه‌ای مشهد را رج زده و بالا رفته است. کبوتر‌ها گرد این دوار پرگرفته‌اند و صدای استغاثه زائرانش، نجوای دل‌نشین «یا وجیه» است. گنبد خشتی آرام و بی‌حرف، پیرمردی دیرسال را می‌ماند که خود سال‌هاست روبه‌روی حرم حضرت دوست، «السلام‌علیک یاحبیب» می‌گوید؛ قدیمی‌ترین بنای تاریخی پس از حرم مطهر رضوی که میزبان زائران و مجاوران بسیاری از دور و نزدیک است.
تاریخچه گنبد خشتی
«گنبد خشتی» در یکی از معابر پرتردد مشهد و درست در ۵۰۰ متری آستان حضرت رضا (ع) سقف و ستون خورده است و بنا بر اسناد تاریخی ۶۰۰ سالی می‌شود که همسایه حرم مطهر است. امام‌زاده مدفون در گنبد خشتی که مشهدی‌ها او را به نام‌های «امام‌زاده سیدمحمد» یا «سلطان‌محمد» و گاه «شاهزاده محمد» می‌شناسند، در کتب تاریخی با نام کامل «امیرسلطان غیاث‌الدین محمدبن‌امیر طاهرالموسوی» آمده است که نسبش با ۱۷ واسطه، به امام موسی‌کاظم(ع) می‌رسد، اما نکته مهم اینجاست که شاهزاده سید محمد در واقع تنها نقیب شناخته شده و دارای مدفن در مشهد است و از این حیث است که گنبد خشتی ارج و قرب می‌گیرد. لازم به توضیح است که پیش از روی کارآمدن صفویه و رسمی‌شدن مذهب شیعه در ایران هدایت شیعیان و اداره آستان قدس رضوی با نقبا بوده است. آنان بنا بر اسناد تاریخی ارشد سادات موسوی یا علوی ساکن در مشهد بوده‌اند.
این بنای مذهبی که در حاشیه خیابان طبرسی، در کوچه‌ای به‌نام «گنبد خشتی» و مجاور چهارسوی نوغان و میدان طبرسی قرار دارد، به استناد کتیبه‌اش، در سال ۸۳۲ق (زمان سلطنت شاهرخ تیموری) ساخته شده که به احتمال فراوان با فوت امیر غیاث‌الدین هم‌زمان بوده است. بر اساس این اسناد، گنبد خشتی پس از حرم حضرت امام رضا(ع) قدیمی‌ترین زیارتگاه مشهد مقدس نیز به‌شمار می‌رود. بررسی روایت‌های رفته بر این بنا، مؤید آن است که مرقد «امام‌زاده سیدمحمد» به‌دلیل نزدیکی به حرم امام رضا(ع)، در بیشتر اعصار گذشته در سایه قرار داشته و کمتر کسی از شأن و جایگاه این امام‌زاده باخبر بوده است؛ برای همین مشهدی‌های قدیم به ایشان لقب «شاهزاده غریب» هم داده‌اند. مازنی‌ها، اما لفظ دیگری هم برای صاحب این مکان به کار می‌گرفته‌اند و آقای این گنبد و بارو را «فقیر بِرار» می‌خوانده‌اند. زیرا برخی مردم در قدیم ایشان را یکی از برادران امام‌رضا(ع) می‌دانسته‌اند
ویژگی معماری گنبد خشتی
اگر به زیارت گنبد خشتی بروید، آنچه ابتدای امر چشمتان را به تماشا می‌کشاند، یک بنای خشتی است که مثل نگینی در رکاب یک حصار فلزی سبزرنگ قرار گرفته است. زائران زیادی در حیاطی که چند باغچه کوچک با نهال‌های کوتاه رز آن را رنگ زده است، نشسته‌اند یا مشغول عبادت هستند؛ جایی شبیه حرم که می‌شود لحن سوزناک نیاز را درپس درآمیختگی لهجه‌ها و زبان‌ها فهمید. چند راهرو خشتی و چند در چوبی، راهنمای زائران برای رسیدن به ضریح طلایی امام‌زاده سیدمحمد هستند.
اما این مکان با همه سادگی‌های ظاهری‌اش، دارای ویژگی‌های معماری منحصربه‌فردی است. درواقع بنای گنبد خشتی شامل یک سرداب با دو سنگ قبر و یک چهارطاقی مربع‌شکل به ابعاد ۱۰ متر است که بر روی سرداب قرار گرفته است. همچنین یک سنگ قبر نفیس در کف چهارطاقی دیده می‌شود. این بنا علاوه بر این‌ها دارای چهار ایوان در چهارسوست که یکی از آن‌ها، مدخل اصلی و سه ایوان دیگر آن، دارای بیرون‌شو به فضا‌های اطراف است. این فضای چهارپهلو با استفاده از چهار پیلگوش تزئینی در بالا، تبدیل به فضایی هشت‌پهلو شده که دارای هشت پنجره در زیر گنبد است. گنبد بنا هم دو پوشش دارد. گنبد زیرین (آهیانه) از تزیینات بسیار زیبایی برخوردار است و زیر آن، مقرنس‌کاری‌های گچی نفیسی قرار دارد که به‌صورت ۱۶ خوشه‌آویز، هشت‌ضلعی زیر گنبد را مزین کرده‌اند.
در زمان احداث بنا ۱۷ آیه اول سوره واقعه را با خط ریحان در زیر گنبد داخلی و هشت پنجره نوشته‌اند. این کتیبه از ضلع جنوبی بنا (سمت قبله) آغاز می‌شود و در همان‌جا نیز به پایان می‌رسد. علاوه‌بر این ۲۰ آیه اول سوره ملک هم با خط ثلث از ایوان جنوبی شروع شده و در لبه‌های چهار ایوان نوشته شده است. گنبد بیرونی مرقد نیز در زمان احداث از خشت خام (آجر) ساخته شده. برای همین هم بیش از هر نامی به «گنبد خشتی» شهره شده است. بنا بر روایات به‌دلایلی که دقیقا مشخص نیست، دیواره‌های این بنا در دوره قاجار دچار دودگرفتگی و سیاه می‌شود. متولیان تصمیم می‌گیرند بنا را مرمت کنند؛ برای همین در این دوره تزئینات و نقوشی به آن اضافه می‌شود. پس از آن‌هم این مرمت‌ها ادامه می‌یابد که آخرین‌بار در دهه اواخر دهه ۷۰ شمسی بوده است.
محل اصلی دفن پیکر امام‌زاده سیدمحمد
محل اصلی دفن پیکر امام‌زاده سیدمحمد در سرداب قدیمی گنبد تعبیه شده، اما در کف رواق این بنا نیز، سنگ قبر بسیار نفیسی با نقوش و کتیبه‌های متنوع قرار گرفته است. این سنگ قبر ۱۸۳ سانتی‌متر طول، ۷۶ سانتی‌متر عرض و ۷۹ سانتی‌متر ارتفاع دارد و از جنس سنگ سپانتین یا هرکاره است. این سنگ قبر همچون صندوق میان‌تهی است و به آیات قرآنی، نقوش گل و گیاه، خطوط کوفی و معلقی مزین شده است. شجره‌نامه سلطان‌محمد تا حضرت علی(ع) نیز بر روی همین سنگ، حک شده است. نام حکاک کتیبه هم این‌گونه آمده است: «عمل عبدالعلی بن حسن علی استادالمشهدی به خط ثلث.» در ادامه نیز زمان درگذشت سلطان‌محمد و تاریخ احداث بنای مقبره‌اش چنین درج شده است: «هذه الروضه عظمه جناب المرتضویه و الموسویه حضرت الاکرمیه و هو المرتضی اعظم سلطان النقباء العالم افتخار السادات العرب و العجم غیاث الدنیا و الدین امیر سلطان محمد روح‌ا... تعالی روحه و کثر فی فرادیس ملاء الا علی یتوجه خلف المرتضی المغفور و المجتبی المبرور سلطان النقباء افتخار آل عبا امیر بدر المله و الدنیا و الدین طاهر بن محمود شاه بن حسین بن طاهر بن حسن بن علی بن محمد بن موسی بن جعفر بن محمد بن اسماعیل بن احمد بن محممد به احمد بن محمد بن قاسم بن حمزه بن موسی بن جعفر بن محمدالباقر بن علی زین العابدین بن امام المعصوم الشهید المظلوم حسین بن امیرالمومنین و امام المتقین علی ابن ابی طالب علیه صلوات ا... علیهم اجمعین طاب ا... تعالی ثراه. وفاته فی التاریخ الرمضان المعظم سنه اثنی و ثلثین و ثمانمائه الهجریه». البته چندسالی است که سنگ، داخل ضریح قرار گرفته است و قرائت کتیبه‌های آن، تمام وقت مقدور نیست و تنها هنگام غبارروبی مزار می‌توان کتیبه را خواند.
یک نون، ۳۰ سیر ماست، نذر حضرت عباس
نام «امام‌زاده نون‌ماستی» یا «آقا نون‌ماستی» به گوش موسپیدکرده‌های خراسانی آشناست. دلیل این آشنایی را بگذارید به پای نذری که به اقوالی، بیش از ۲۰۰ سال است هر هفته در این بنا ادا شده است؛ حکایت از این قرار است که سال‌های زیادی است هر سه‌شنبه زنانی که حاجتی دارند، به این مکان مقدس می‌آیند، دخیل می‌بندند و پس از برآورده شدن حاجتشان، بنا به وسعشان، مقداری نان و ماست نذر و بین زائران پخش می‌کنند. اما اینکه چه شده که نذر نان و ماست پایش به این مزار مقدس باز شده است، روایتی دیرین دارد. براساس حافظه تاریخ شفاهی مردم مشهد، آن زمان‌ها که هنوز گنبد خشتی بر روی مقبره شاهزاده محمد(ع) ساخته نشده بود، در مجاورت این مکان، قبرستانی بود که زنان روز‌های سه‌شنبه بعد از زیارت مزار امام‌زاده، نذر خود را در آنجا ادا می‌کردند؛ البته نذر کردن برای پخش نان و ماست در این امام‌زاده، آداب و رسوم خاص خودش را دارد. به این صورت که زن‌ها ابتدا باید نیت می‌کردند، نیتی واضح به‌منظور برآورده شدن حاجتشان. این نیت بیشتر به این شکل بوده است که بعد از نیت کردن در دل، روبه‌روی مزار شاهزاده‌محمد می‌ایستادند و می‌گفتند: «یا شاهزاده‌محمد! اگر حاجتم برآورده شود، یک سیر نون و ماس، نذر حضرت عباس(ع).» بعد از آن نیز یک سنجاق را به کنار پوشش روی مزار امام‌زاده قفل می‌کردند و به خانه خود می‌رفتند و منتظر گرفتن حاجت و نیت خود می‌شدند.
به اعتقاد بسیاری از مردم مشهد که پیشینه دقیقی ندارد، مقدار نان و ماستی که نذر می‌شود، مشخص است و نباید از پنج سیر ماست و یک من نان کمتر یا زیادتر باشد، والا نذر پذیرفته نیست، اما خادم گنبد معتقد است که تغییر وزن نان و ماست و افزودن بر آن، اشکالی ندارد، به‌شرط آنکه صاحب نذر بضاعت کافی برای خرید آن را داشته باشد، در غیر این‌صورت می‌تواند نصف مقدار فوق را تهیه کند.
ناگفته نماند که در این سال‌ها به‌دلیل رعایت نکات بهداشتی، دیگر نذری نان و ماست را خود نذرکننده به‌صورت مستقیم توزیع نمی‌کند، بلکه چند صندوق پول برای نذری درنظر گرفته شده است که مردم بعد از گرفتن حاجت، پول نان و ماست خود را داخل آن می‌اندازند و خادمان گنبد با این پول، نان و ماست می‌خرند و سه‌شنبه‌ها بین مردم پخش می‌کنند.