مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ صحن کهنه یا همان صحن انقلاب -به شکل امروزی‌اش- در سال ۱۰۱۰ قمری/ ۹۸۰خورشیدی (حدود ۴۲۳سال قبل) و به‌دستور شاه‌عباس یکم صفوی ساخته شد. او بالاخره توانست ازبکان را از حریم خراسان بتاراند و بعد از پیاده‌روی مشهورش از اصفهان تا مشهد (طی ۲۸روز) فرمان توسعه عمرانی حرم امام‌رضا (ع) را صادر کرد و طرح فعلی صحن کهنه، ذیل همین فرمان ریخته شد.
اینکه می‌گوییم «طرح فعلی» یا «شکل امروزی»، ازآن‌روست که نخستین اقدام برای تأسیس صحنی در شمال روضه منوّره حرم‌مطهر، در حدود سال۸۷۵قمری/ ۸۴۹ خورشیدی، بیش از ۱۳۰سال قبل از اقدام شاه‌عباس یکم صفوی صورت گرفت؛ زمانی که امیرعلیشیر‌نوایی در ادامه فعالیت‌های عمرانی و سازمانی‌اش در حرم‌مطهر، در فضای مقابل ایوانی که شمال روضه منوره ساخته بود، صحنی بنا کرد که حدود یک‌چهارم اندازه فعلی صحن کهنه بود؛ صحنی که شاه‌عباس‌یکم بنیان نهاد، در واقعه توسعه صحن نخست محسوب می‌شد؛ چنان‌که اسکندربیک‌منشی در «عالم‌آرای عباسی» می‌نویسد: «رأی جهان‌آرا که به معموری اقطاع و آبادی اصقاع و تعمیر بقاع و رباع مفطور و همگی نیت خیر امنیت بدان مقصود است، به‌توسیع صحن مبارک روضه مقدس متعلق گشت. چون صحن سابق در نظر همت والا تنگ و حقیر می‌نمود.»
این صحن ۳۸/۱۰۴متر طول و ۵۲/۶۴متر عرض دارد (طبق گزارش استاد عزیزا... عطاردی در جلد نخست «تاریخ آستان‌قدس‌رضوی») و مساحت آن حدود ۶۷۳۵متر‌مربع است.
معمار صحن برای آن چهار ایوان و دوازده صفه (ایوان کوچک) در نظر گرفت که یکی از ایوان‌ها، همان ایوان علیشیر‌نوایی بود و یکی از صفه‌ها نیز با پنجره فولاد پوشانده شد. در میان ایوان‌های صحن کهنه، ایوان شمالی آن که به «ایوان عباسی» شهرت دارد، دارای ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی است که شاید مخاطبان این نوشتار، کمتر با آن آشنا باشند؛ به‌همین‌دلیل، گزارش پیشِ رو را به بررسی این ویژگی‌ها اختصاص داده‌ام؛ امید که مورد‌توجه دوستداران فرهنگ رضوی قرار گیرد.
سنگ بنای ایوان عباسی در همان سال۱۰۱۰قمری گذاشته شد؛ بنابراین باید آن را از آثار دوره شاه‌عباس یکم بدانیم. شاید برخی گمان کنند که دلیل نام‌گذاری ایوان نیز همین باشد؛ در‌حالی‌که ظاهرا چنین نیست. هرچند‌که اصل بنا در دوره شاه‌عباس یکم ساخته شده است، اما به احتمال زیاد نام‌گذاری ایوان مربوط به کتیبه موجود در پیشانی آن باشد؛ کتیبه‌ای مربوط به دوران شاه‌عباس دوم صفوی (درگذشته سوم مهرماه ۱۰۴۵ خورشیدی) و با خط هنرمندانه محمد‌رضا امامی؛ کتیبه‌ای به خط ثلث زرد‌رنگ، درون زمینه لاجوردی: «اَمَرَ بِتَعمیرِ هَذِهِ الایوانُ الْمُبارکه الرَّضَویه السُلطانِ الاعظم و الخاقانِ المُعَظَّم مالِکِ الرِّقابِ الاُمَم مَولَی الْمُلوکِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَم السلطان بن السلطان ابُوالمُظَفَّر شاه عباس الثانی الصفوی الموسوی الحسینی بهادُرخان خَلَّدالله مُلکُه/ کتبه محمدرضا‌امامی».
ظاهرا در عهد حکومت شاه‌عباس‌دوم، هم بنای ایوان به پایان رسید، هم کار کاشی‌کاری نفیس آن خاتمه یافت، اما نیاز به تعمیراتی پیش آمد که در این دوره انجام گرفت و شاید بهانه‌ای شد که فرمانروای صفوی نام خود را بر کتیبه موجود در حرم‌رضوی ثبت کند تا از رویکرد پدرانش عقب نماند. پیش از وی، شاه‌صفی کتیبه‌ای را بر فراز چهارچوب درِ بیرونی ایوان شرقی صحن کهنه (نقاره‌خانه فعلی) نصب کرد که به تعمیرات و اقداماتش اختصاص داشت و بی‌شک شاه‌عباس‌دوم نیز مایل به ثبت چنین اثری در حرم‌رضوی بود.
مشهور است که این فرمانروای صفوی، اهتمام فراوانی به امور عمرانی داشت؛ با‌این‌حال، کار شاه‌عباس‌دوم نیز پس از چندی، گرفتار فرسایش و تخریب شد و در ادوار بعد، کاشی‌های جدیدی جای کاشی‌های قدیمی را گرفت؛ چنان‌که کاشی حاشیه ایوان در سال ۱۲۶۲قمری/ ۱۲۲۵خورشیدی تعویض و با کتیبه‌ای به خط چشم‌نواز محمدحسین‌شهیدی مشهدی و با متن سوره مبارکه جمعه جایگزین شد.
حال که سخن به اینجا رسید، مناسب است چند‌کلمه هم درباره دیگر کتیبه‌های ایوان عباسی صحبت کنیم. این ایوان نه‌فقط از حیث تاریخ‌های گوناگون و متنوع در کتیبهها، بلکه از نظر شیوه نگارش و نوع خط نیز تنوع فوق‌العاده‌ای دارد و حتی می‌توان سیر تکامل خط نستعلیق را در آن مشاهده کرد.
در فضای داخل گنبد، دو کتیبه به خط محمدرضا‌امامی وجود دارد که بخش‌هایی از دعای «ناد‌علی» است و از معدود آثار نستعلیق مربوط به دوره صفویه و شخص محمدرضا‌امامی در حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) محسوب می‌شود؛ به‌این‌ترتیب ما نمونه‌ای از خط نستعلیق محمدرضا‌امامی را که به نگارش خط ثُلث شهرت دارد، در این ایوان مشاهده می‌کنیم.
در فضای محراب میانه ایوان، کتیبه‌ای از دوره محمدشاه‌قاجار دیده می‌شود که دچار یک ایراد تاریخی در متن است: «اَمَرَ بِتَعمیرِ هَذه العِمارةِ المُبارکه العَبّاسیّه السُّلطانِ الاَعظَمِ الاَکْرَم وَ الخَاقانِ الْمُعَظَّم مُحَمَّد شاه قاجار خَلَّدَالله مُلْکُهُ وَ بِرِّه وَ اِحسانه فی سنه ۱۲۱۱». ذکر تاریخ ۱۲۱۱قمری، اصولا هیچ تناسبی با دوره محمدشاه قاجار ندارد.
می‌دانیم که او از جمادی‌الثانی سال۱۲۵۰قمری به حکومت رسید و پیش از وی، فتحعلی‌شاه‌قاجار نیز از عید فطر سال۱۲۱۲قمری فرمانروای ایران بود؛ بنابراین، تاریخ مذکور مربوط به دوره آقامحمدخان‌قاجار و بعد از تسلط او بر مشهد و برانداختن بازماندگان افشاریه است. احتمالا تاریخ کتیبه مورد‌بحث، بخشی از کتیبه دیگری بوده که به کتیبه دوره محمدشاه الحاق شده است؛ به‌همین‌دلیل باید تاریخ این کتیبه را متعلق به همان کتیبه از‌بین‌رفته بدانیم که احتمالا به فرمان آقامحمدخان‌قاجار ساخته و نصب شد.
استاد عزیزا... عطاردی در جلد نخست «تاریخ آستان‌قدس رضوی» به این در‌هم‌ریختگی در بازسازی و ترمیم کاشی‌های ایوان عباسی اشاره می‌کند، اما به رفع معضل تاریخ ۱۲۱۱قمری نمی‌پردازد. علاوه بر کتیبه مذکور، کتیبه دیگری هم در حاشیه محراب وجود دارد که متن آن «صلوات خاصه پیامبرخدا و اهل‌بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام» و احتمالا مانند کتیبه محمدشاه، توسط محمدحسین‌شهیدی‌مشهدی به رشته تحریر درآمده است.
در کنار این کتیبه‌های نفیس، کتیبه دیگری مربوط به «سوم رجب‌المرجب۱۳۹۹» (دوران جمهوری اسلامی) نیز در فضای بالای محراب وجود دارد که به خط نستعلیق بسیار ممتاز و زمینه لاجوردی است: «به رسم حق‌شناسی از مبارزات حق‌طلبانه ملت مسلمان ایران به رهبری حضرت آیت‌ا... العظمی امام‌خمینی متّع‌ا... المسلمین بطول بقائه و یادبود شهدا و مصدومین در این مکان شریف اینجا به صحن انقلاب نام‌گذاری شد».
تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، ایوان عباسی مسیری عمومی برای ورود و خروج به صحن کهنه نبود. این ایوان به‌دلیل قرار گرفتن در فضای روبه‌روی ایوان و گنبد طلا، مکانی برای برگزاری مراسم گوناگون و مجالس درس محسوب می‌شد. در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، سند‌های مربوط به کاربری ایوان عباسی در مراسم مختلف، به‌ویژه اعیاد مذهبی مانند عید قربان و عید فطر وجود دارد.
علاوه بر اینها، ایوان عباسی محل استقرار قدیمی‌ترین ساعت بزرگ حرم رضوی است که در سال۱۱۱۴خورشیدی در این مکان نصب شد و اخیرا جواد نوائیان رودسری در یادداشت مفصلی با عنوان «ناگفته‌های ساعت فراموش‌شده و ۲۸۹ساله حرم‌مطهر‌رضوی» به آن پرداخته است.
برخلاف باور بسیاری از افراد که ساعت مظفری را قدیمی‌ترین ساعت حرم‌رضوی می‌دانند، ساعت نادری قدمتی به مراتب بیشتر دارد و از مزیت ساخت تمام ایرانی هم برخوردار است. این ساعت در دوره قاجار، به‌دلایلی که فعلا از آن اطلاع نداریم برچیده شد. با پیروزی انقلاب‌اسلامی، در فضای پشت ایوان عباسی، بست شیخ طبرسی را بنا کردند و دو مسیر از دو صفه دو سوی داخل ایوان، به طرف بست جدید باز شد.