بیات - سیدقطبی | شهرآرانیوز؛ در اواخر تابستان سال۱۳۵۷ عمده مطالب و تیتر‌های صفحه اول اکثر روزنامه‌های تهران درباره اتفاقات درونی کشور و کشمکش‌های انقلابیون و حکومت است. همین موضوع باعث شد روزنامه‌های اطلاعات، کیهان و آیندگان با محدودیت فراوانی در روند چاپ و انتشار روبه‌رو شوند.
این سه روزنامه در اقدامی هماهنگ برای رفع موانع انتشار آزاد اخبار کشور، از ۱۹مهر۱۳۵۷ اعتصاب می‌کنند، اما پس از آنکه خواسته‌هایشان برآورده می‌شود، انتشار خود را از ۲۳مهر ادامه می‌دهند؛ اواخر آبان، اما فشار سانسور دولت بر روزنامه‌ها دوباره افزایش می‌یابد. این بار دو روزنامه اطلاعات و کیهان از ۱۵ آبان دست از چاپ می‌کشند. روزنامه‌های سایر شهر‌های ایران نیز در حمایت از این دو اعتصاب می‌کنند، از جمله در مشهد، روزنامه خراسان از ۲۷آبان و روزنامه آفتاب شرق از ۳آذر چاپ و منتشر نمی‌شوند.
روزنامه‌های مشهد در شروع دی‌ماه۱۳۵۷ هنوز در اعتصاب هستند که اتفاقات مهمی در مشهد می‌افتد؛ اتفاقاتی که بیشتر آنها به درگیری ۲۳آذر انقلابی‌ها و طرف‌داران حکومت در بیمارستان شاه‌رضا مرتبط است. در خطوط زیر و در سومین روزشماری انقلاب، با استناد به مجموعه کتاب‌های «انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان خراسان‌رضوی» نگاهی داشته‌ایم به شرایط مشهد از اول دی تا پایان چهارمین روز این ماه.
توضیح: متن گزارش‌های ساواک عینا منعکس شده است و فقط در چند‌مورد برای خوانایی بهتر، علائم نگارشی به‌کاررفته است.
وضعیت مشهد از صبح ۱/۱۰/۱۳۵۷ به شرح زیر می‌باشد:
۱. صبح روز جاری اطلاع دادند که یکی از مجروحین روز ۲۸/۹/۱۳۵۷ قلعه‌ساختمان در بیمارستان شاه‌رضا فوت نموده و عده‌ای تصمیم دارند جسد وی را تشییع نمایند؛ لذا حدود ۵ هزار نفر از اخلالگران جنازه وی را تحویل و پس از عبور از خیابان دانشگاه، ششم بهمن، عدل پهلوی به بهشت‌رضا بردند و ساعت۱۷ مراجعت نمودند و در مسیر خود برخلاف مصالح امنیت ملی شعار دادند. متوفی غلامرضا‌ناجی نام دارد و مسئولین امر از چگونگی مجروح شدن وی اظهار بی‌اطلاعی می‌نمایند. مراتب تحت‌بررسی است.
۲. قبل از ظهر روز جاری پلیس راهنمایی مستقر در چهارراه نادری توسط اخلالگران کتک‌کاری و اخلالگران سعی دارند کنترل چهارراه مذکور که نزدیک منزل آیت‌ا... شیرازی واقع شده عهده‌دار باشند.
۳. اجتماعاتی در منازل شیرازی، قمی، مرعشی تشکیل و برخلاف مصالح امنیت ملی در محافل سخنرانی شد.
شیخان
مراتب به استحضار رسید. مقرر فرمودند مخابره شود. ۱/۱۰/۱۳۵۷،
امروز سرلشکر میرهادی، فرماندار نظامی مشهد، ماهیت خود را نشان داد. از ساعت۳بعدازظهر در چهارراه نادری (شهدا) و مقابل منزل حضرت آیت‌ا... شیرازی، مردم را به مسلسل بست و دامنه عملیات درگیری مأمورین نظامی را از چهارراه نادری تا میدان مقابل شهرداری و خیابان دروازه طلایی (توحید) وسعت داد. تعداد تلفات به‌موجب اعلامیه تأیید‌شده که جلوی منزل حضرت‌آیت‌ا... شیرازی نصب شد، هشت نفر با ذکر اسامی و تعداد زخمی‌ها بسیار بود. تیراندازی و صدای رگبار مسلسل و رفت‌و‌آمد آمبولانس‌ها که زخمی‌ها را به بیمارستان می‌رساندند، مرتب تا ساعت۹ بعدازظهر شنیده می‌شد. اعلام شد عده‌ای از تیرخوردگان بعدا در بیمارستان درگذشتند و تعداد تلفات به بیست نفر رسید. این رقم رسما تأیید نشد.
خلاصه اطلاعاتی شماره ۱۰۷ (از ساعت ۶ صبح ۲/۱۰/۱۳۵۷ الی ۶ صبح ۳/۱۰/۱۳۵۷)
الف) فعالیت روحانیون.
۱. در چهارراه نادری افراد چماق‌به‌دست از طرف شیرازی مأمور بودند که رانندگان بدون گواهی‌نامه را جریمه نموده و از هر‌راننده بدون گواهی‌نامه، مبلغ هزار ریال دریافت دارند.
۲. در ساعت ۱۱:۳۰ حدود ۷الی۸هزار نفر از طبقات مختلف مردم در مسجد گوهرشاد جمع شده و قصد دارند پس از اتمام سخنرانی به‌منظور کمبود نفت راهپیمایی نمایند.
۳. در ساعت۱۵ سرهنگ طاهری، رئیس آگاهی شهربانی خراسان، در جلو منزل شیرازی به‌وسیله مهاجمین مجروح می‌شود که به‌منظور نجات وی، نیرو‌های فرمانداری نظامی در محل حاضر و به‌علت پرتاب سنگ توسط اخلالگران، استوار ضیابری، از گردان تانک، از ناحیه بینی مضروب که فورا به کلانتری تخلیه می‌گردد.
۴. در ساعت۲۳ در جریان تظاهرات، شخصی به نام صفرعلی‌شفائی با تفنگ‌بادی و فشنگ‌های مربوطه دستگیر که در بازجویی اظهار داشته است: «من از شبگرد‌های امام‌خمینی هستم.»
ب) فعالیت دانشگاهیان
۱. از ساعت ۸ الی ۱۲ روز دکتر‌محمود‌روحانی در اجتماعی که در بیمارستان شهناز تشکیل گردیده بود، سخنرانی مضره می‌نموده است.
۲. همه‌روزه در داخل بیمارستان شاه‌رضا به‌وسیله مسئولین بیمارستان، آموزش جودو و کاراته به اخلالگران داده می‌شود.
پ) فعالیت فرهنگیان
در مورخه ۲/۱۰/۱۳۵۷ کمیسیون فرهنگیان مشهد در مسجد گوهرشاد برگزار و ضمن قرائت اعلامیه فرهنگیان تهران، تصمیم گرفته شد تا اطلاع ثانوی مدرسه‌ها کمافی‌السابق تعطیل باشد.
ت) متفرقه
۱. در ساعت۱۶:۲۰ یک دستگاه آمبولانس ارتشی که به‌منظور حمل استوار ضیابری به بیمارستان لشکر در حرکت بود، در میدان شاه، توسط یک دستگاه پیکان، راه بر آمبولانس مذکور بسته که پس از متوقف‌شدن، اخلالگران سرنشینان آن را که عبارت بودند از سرباز‌وظیفه محمد‌لطیف (راننده)، گروهبان رمضانعلی نیکو (پزشک‌یار)، سرباز‌وظیفه عباس‌اسحاقی (تأمین آمبولانس) و استوار یادشده را پیاده نموده و مضروب نمودند و آمبولانس را به آتش می‌کشند.
سپس استوار ضیابری را به منزل شیرازی و سرباز لطیف را به بیمارستان شهناز می‌برند. سرباز اسحاقی را سوار یک دستگاه خودرو ژیان نموده و پس از خلع سلاح وی، او را از ماشین به بیرون پرتاب می‌نمایند. در نتیجه یک قبضه تفنگ «ژ۳» مربوط به وی به انضمام شصت تیر فشنگ به سرقت برده شده است.
بلافاصله نیرو‌های فرمانداری نظامی وارد عمل شده و پس از استفاده از بلندگو و گاز اشک‌آور، چون هیچ‌کس متفرق نشده، لذا تیراندازی هوایی انجام و درگیری ایجاد شده که در نتیجه آن دو نفر از اخلالگران کشته و سه نفر زخمی شدند.
۲. در ساعت۲۲:۴۰ شخصی از فرش‌فروشی ظریفیان -که خود را صاحب‌مغازه معرفی می‌نماید- به کلانتری مراجعه و ضمن ارائه سرنیزه تفنگ «ژ۳» اظهار داشت که پس از اتمام درگیری این سرنیزه را در جلو مغازه‌ام پیدا کرده‌ام.
۳. در ساعت ۷:۵۰ برابر اعلام آقای گلزاری از بهشت‌رضا، جنازه مردی که دیروز توسط تظاهرکنندگان تشییع گردیده، مربوط به شخصی به نام کاظم‌ناجی پنجاه‌ساله است که علت مرگ وی، بر اثر ضربه جمجمه و آسیب مغزی بوده و از پزشکی قانونی اعزام شده است.
۴. عده‌ای از افاغنه جنگ‌افزار‌هایی از قبیل کلت‌های قدیمی را به‌هنگام عبور غیرمجاز با خود به ایران آورده و تا مبلغ ۷ هزار ریال به فروش می‌رسانند.
۵. در ساعت۱۷:۴۵ عده‌ای چماق‌به‌دست در سه‌راه خیابان راهنمایی (فرح، جلو قنادی توس) مستقر و برای اتومبیل‌های عبوری ایجاد مزاحمت نموده‌اند.
۶. در ساعت۱۸:۱۰ جمعیتی حدود ۲ هزار نفر از چهارراه نادری به‌طرف خیابان پهلوی حرکت و در نزدیکی چهارراه دروازه‌طلایی با نیرو‌های فرمانداری نظامی برخورد که با استفاده از بلندگو و گاز اشک‌آور، چون متفرق نگردیده‌اند، مبادرت به تیراندازی هوایی و به‌منظور قطع درگیری، نیرو‌ها محل مذکور را ترک نمودند.
۷. از ساعت۲۰:۰۵ برق اکثر نقاط شهر تا ساعت۲۱:۱۰ قطع گردیده است.
تظاهرات
در ساعات مختلف مورخه ۲/۱۰/۱۳۵۷ در خیابان‌های نادری، چهارراه نادری، میدان شاه و خیابان پهلوی از طرف عده‌ای اخلالگر تظاهراتی بر علیه دولت انجام گرفته است.
نتیجه
الف. بیمارستان‌های شهناز و شاه‌رضا همچنان پایگاهی برای فعالیت‌های عناصر مخالف و اخلالگر بوده است.
ب. بر اثر درگیری نیرو‌های فرمانداری نظامی تا ساعت۶ روز ۳/۱۰/۱۳۵۷ از غیرنظامیان دو نفر کشته و سه نفر زخمی شده‌اند.
فرماندار نظامی مشهد و حومه، سرلشکر میرشاپور میرهادی.
امروز تعطیل عمومی اعلام شده و دکان‌ها بسته است. دانشگاهیان، اصناف و فرهنگیان و دانشجویان در معیت نمایندگان آیات عظام برای تشییع و حمل جنازه کشته‌شدگان روز دوم دی‌ماه به بیمارستان امام‌رضا آمده‌اند. کارمندان دولت به مردم پیوسته‌اند. با شکوه هرچه‌تمام‌تر جنازه شهدا به بهشت‌رضا انتقال یافت.
وقایع وضعیت شهر مشهد از صبح روز ۳/۱۰/۱۳۵۷ به شرح زیر می‌باشد:
۱. بازار مشهد از صبح روز جاری تعطیل است. عده زیادی از مردم در جلوی منزل شیرازی، قمی، مرعشی، میدان شاه، چهارراه دروازه طلایی و جلوی بیمارستان شهناز و شاه‌رضا اجتماع و مبادرت به تظاهرات و دادن شعار‌های ضد‌ملی نموده‌اند.
۲. تعداد کشته‌شده‌های مورخ ۲/۱۰/۱۳۵۷ مشهد هشت نفر می‌باشد و تعداد زیادی از مردم در جلوی بیمارستان شاه‌رضا اجتماع تا اجساد کشته‌شدگان را تشییع نمایند.
۳. ساعت۱۱ عده زیادی در باشگاه بیمارستان شهناز پهلوی که وابسته به دانشگاه می‌باشد، اجتماع و جسد دو نفر از کشته‌شدگان را از بیمارستان شهناز تا بیمارستان شاه‌رضا تشییع کرده‌اند تا از آنجا تمام اجساد کشته‌شدگان را تشییع نمایند.
۴. سیدعلی‌خامنه‌ای در بیمارستان شاه‌رضا برای مجتمعین درباره حوادث اخیر و برخلاف مصالح مملکتی سخنرانی می‌کند.
۵. دانشجویانی که از بیمارستان شهناز دو جسد را تشییع می‌کردند پرچم‌های کمونیستی قرمز‌رنگ با آرم داس و چکش حمل می‌کردند.
۶. ساعت۱۰:۲۵ اخلالگران یک دستگاه اتومبیل پیکان شهربانی با دو نفر سرنشین [را]در میدان شاه متوقف و یکی از آنها را کشته و جسد وی را آویزان و سپس در جلوی بیمارستان شاه‌رضا به معرض تماشا گذاردند.
۷. در مشهد سه روز عزای عمومی اعلام و قرار است روز سه‌شنبه مبادرت به راهپیمایی نمایند.
۸. شایع نموده‌اند امشب به کلانتری‌ها و منازل ارتشی‌ها و ساواکی‌ها حمله خواهند کرد و میدان شاه را در روز سه‌شنبه تبدیل به گورستان خواهند نمود.
۹. تبلیغات ضد‌ملی شدیدا در مشهد ادامه دارد. در هر محلی بر هر نحوی از انحاء علیه دستگاه حاکمه تبلیغات می‌نمایند و شهر مشهد آبستن حوادث می‌باشد.
۱۰. تصمیم دارند چند‌نفر از کشته‌شدگان را در میدان شاه مشهد دفن و نام میدان مذکور را میدان شهدا نام‌گذاری نمایند.
گوینده: آقای خداپرست / گیرنده: کندری
برابر اعلام مجدد سازمان مشهد مأمور شهربانی به نام کاتب، جمعی دبیرخانه شهربانی خراسان که به‌منظور خرید بلیت قطار رفته بوده، مورد حمله واقع و لباس‌هایش را به درخت آویزان و جسد وی روی آمبولانس بوده و از سرنوشت وی هنوز اطلاعی در دست نیست.
در بولتن درج گردید. جهت بهره‌برداری به استحضار رئیس دایره عملیات می‌رسد. کندری ۴/۱۰/۱۳۵۷.
دو تن از شهدای روز دوم دی‌ماه مشهد، به درخواست بستگان آنها، باید به گورستان عنبران و مزار خواجه‌ربیع مدفون شوند. مردم با تظاهرات وسیعی این دو تن شهید را تا منزل ابدی بدرقه و تشییع کردند. حضرت‌آیت‌ا... شیرازی، طی تلگرافی فوری به نخست‌وزیر ازهاری، احضار و عزل فوری سرلشکر میرهادی، فرماندار نظامی مشهد، را خواستار شدند. گفته آمد که متن تلگراف خیلی تند بود. ناقلین گفتند متن تلگراف چنین بود: «اگر میرهادی را زنده می‌خواهید، باید ظرف ۴۸ساعت مشهد را ترک کند وگرنه جنازه‌اش را به تهران حمل خواهند کرد.» مسئله اعتصاب کارگران نفت به‌خصوص در جنوب بالا گرفته، اکثریت‌قریب‌به‌اتفاق کارگران و کارمندان شرکت نفت، به‌خصوص کارگران و کارمندان شرکت تولید به‌کلی دست از کار کشیده‌اند. به دستور آیت‌ا... خمینی برای تأمین زندگی کارگران اعتصابی نفت، از مردم مسلمان کمک خواسته شد. کمیته‌ای در دانشگاه برای جمع‌آوری کمک‌های مردم تشکیل گردید. در مشهد قبوض مخصوص دویست‌ریالی تا ده‌هزارریالی چاپ و در اختیار مردم قرار گرفت. مردم دین‌دار برای یاری هم‌رزمان اعتصابی شرکت نفت، استقبال بی‌نظیری در خرید قبوض نمودند. شاهد بودم یک نفر که مایل نبود اسمش برده شود، ۲۷هزار تومان قبض را یکجا خریداری کرد.
وضعیت شهر مشهد در اسناد ساواک (از صبح تا شامگاه روز ۴/۱۰/۱۳۵۷)
۱. روز گذشته حدود ۲۰۰هزار نفر از طبقات مختلف مردم در بیمارستان شاه‌رضا و خیابان‌های مشرف به آن اجتماع، تا اجساد کشته‌شدگان را به بهشت رضا تشییع نمایند. قبل از انجام تشییع جنازه، خامنه‌ای و هاشمی‌نژاد برای مردم سخنرانی کرده و خامنه‌ای پیرامون فرهنگ استعماری مطالبی عنوان کرده سپس هاشمی‌نژاد پیرامون حادثه اخیر مشهد و اینکه فرماندار نظامی مشهد، احساسات مشهدی‌ها را جریحه‌دار نموده و توضیح داده در راهپیمایی مراقب باشید که ممکن است افراد دولتی، با بالا بردن پرچم‌های داس و چکش‌دار بخواهند حرکت اسلامی ما را به‌نحو دیگری به جهانیان معرفی کنند. او روز ۵/۱۰/۱۳۵۷ را عزای عمومی اعلام و اضافه نموده «من ننگ دارم بگویم میدان شاه» و نام میدان شاه را به میدان شهدا تغییر داده است.
۲. ۹۸ درصد مغازه‌ها و دکاکین شهر مشهد از صبح روز جاری بسته است.
۳. کلیه شعبات بانک‌ها بسته و اکثر ادارات دولتی نیمه‌تعطیل می‌باشد. فقط رؤسای ادارات و مدیران کل سر خدمت حاضر شده‌اند.
۴. در سطح شهر مشهد، به‌هیچ‌وجه مأموران شهربانی و فرمانداری نظامی وجود ندارند و مردم بی‌اندازه ناراحت و شهر را در اشغال اخلالگران می‌دانند.
۵. برابر اطلاع، اخلالگران مشغول جمع‌آوری و تهیه اسامی متمکنین و سرمایه‌داران و پول‌داران و آنان می‌باشند که به‌نحوی در گذشته با مأموران دولتی روابطی داشته‌اند و مردم جان و مال خود را در خطر می‌بینند.
۶. شب گذشته تمام درختان میدان شاه را اخلالگران قطع و پایه پیکره رضاشاه را آتش زدند. صبح روز جاری نیز حدود ۵هزار نفر در میدان مذکور، اجتماع و پایه مجسمه را با پتک از بین برده و با خاک یکسان کرده‌اند.
۷. شب گذشته از ساعت ۲۱الی۲۱:۳۰ تمام مردم به‌منظور اعلام همبستگی و همدردی با خانواده کشته‌شدگان، «ا... اکبر» گفتند و قرار است به مدت پنج روز ادامه یابد.
۸. برابر اعلام مسئولین بهشت‌رضا بعدازظهر روز ۳/۱۰/۱۳۵۷ جنازه ۱۰نفر از بیمارستان تا بهشت‌رضا تشییع شده که هفت نفر آنان در بهشت‌رضا دفن و سه جنازه [را]مجددا به بیمارستان برمی‌گردانند تا در خواجه‌ربیع و قریه عنبران ببرند.
۹. ساعت۱۱:۳۰ جنازه سه نفر قید‌شده در بند۷ در حضور حدود ۱۰هزار نفر از بیمارستان شاه‌رضا تشییع شد که دو نفر به خواجه‌ربیع و یک نفر به قریه عنبران برده شد.
۱۰. از ۱۰جسد مزبور، یک جسد مربوط به استوار یکم ساکت ضیابری جمعی از لشکر۷۷ خراسان است که مورخه ۲/۱۰/۱۳۵۷ توسط اخلالگران دستگیر و به منزل شیرازی برده و در منزل وی و بین راه در اثر کتک‌کاری از بین رفته است و جسد دومی، مربوط به پاسبان خدابخش‌کاتب می‌باشد که در مورخه ۳/۱۰/۱۳۵۷ در میدان شاه به دست اخلالگران کشته شده است. نامبرده جمعی شهربانی خراسان می‌باشد و برای تهیه بلیت قطار از آن محل عبور می‌کرده است.
۱۱. اسامی کشته‌شدگان بدین شرح است: فریدون بهارلو، خلیل اسماعیل‌زاده، هادی مقدم، اسماعیل عنبرانی، حسن لک‌زائی و بقیه مجهول‌الهویه می‌باشند.
۱۲. عده‌ای از اخلالگران در نظر داشتند ستون یادبود را واقع در میدان آریامهر مشهد تخریب نمایند که با دخالت مأمورین فرمانداری نظامی متفرق گردیدند.
۱۳. تمام مخالفین در بیمارستان شاه‌رضا اجتماع و برنامه‌ها و طرح‌های اخلالگری و خراب‌کاری را از آن محل کنترل و هدایت می‌نمایند. بیمارستان‌های شهناز و ششم بهمن همچنان در اختیار اخلالگران است.
۱۴. مردم خود را برای راهپیمایی در روز ۵/۱۰/۱۳۵۷ آماده می‌نمایند.
۱۵. اخلالگران مصمم هستند چنانچه در آینده کسانی در برخورد‌ها کشته شوند، در میدان شاه در مرکز شهر دفن نمایند.
شیخان
جهت بهره‌برداری به استحضار رئیس دایره عملیات می‌رسد. ۵/۱۰/۱۳۵۷