عادل نجفی | شهرآرانیوز؛ مدیریت زباله، سنگ بنای زندگی پایدار است و تفکیک زباله نقش مهمی در موفقیت طرح‌های مرتبط با آن دارد. در سراسر جهان طرح‌ها و راهبرد‌های مختلفی برای مدیریت روزانه هزاران تن پسماند، اجرایی می‌شوند. در این فرصت به بررسی راهکار‌های نوآورانه از اروپا، آسیای شرقی و آمریکا برای بهبود تفکیک زباله در سطح فردی و اجتماعی می‌پردازیم.
این راهکار‌ها نه تنها شیوه‌های بزرگ سالان بلکه آموزش‌های اولیه برای کودکان را نیز در بر می‌گیرند. در ادامه به بررسی مدل‌های موفق، روش‌های آموزشی، بازنمایی‌های فرهنگی و راه‌های خلاقانه برای استفاده مجدد از پسماند‌ها براساس گزارش‌های مختلف رسانه‌های معتبر بین المللی می‌پردازیم.
قوانین دقیق تفکیک زباله ژاپن در جهان شناخته شده است. شهرداری‌ها راهنمای دقیقی را ارائه می‌دهند که اغلب شامل ده‌ها صفحه است تا به شهروندان شهر‌های کوچک و بزرگ در مورد تفکیک زباله‌های قابل سوزاندن، غیرقابل سوزاندن و قابل بازیافت آموزش دهند. نرخ بازیافت ژاپن در سال ۲۰۲۱ به ۸/۲۰ درصد رسید که با سیاست‌های این کشور، فرهنگ مسئولیت پذیری در بین شهروندان تقویت شده است.
شهروندان کره جنوبی با ابتکاری تحت عنوان «پرتاب کن، پول بگیر» (PAYT) مشوق کاهش ضایعات و پسماند‌های منازل مسکونی شده‌اند. خانوار‌ها کیسه‌های تعیین شده از سوی شهرداری را برای زباله‌های غیرقابل بازیافت خریداری می‌کنند و اگر به درستی اقدام به تفکیک پسماند‌ها نکنند، جریمه می‌شوند. نرخ بازیافت ضایعات غذایی در کره جنوبی بیش از ۹۵ درصد است که عمدتاً به جداسازی اجباری زباله‌های مواد غذایی نسبت داده می‌شود.
کشور‌های اروپایی از جمله نمونه‌های پیشرو در مدیریت پسماند هستند. به عنوان مثال، آلمان به دلیل بهره مندی از سیستم تفکیک چند مخزنی، دارای نرخ بازیافت ۶۷ درصد تا سال ۲۰۲۱ بوده است. شهروندان زباله‌ها را به دسته‌هایی مانند زباله‌های زیستی، کاغذ، پلاستیک و سایر زباله‌های باقی مانده تقسیم می‌کنند. تولیدکنندگان محصولات بسته بندی براساس استاندارد «نقطه سبز» در این کشور تضمین می‌کنند که محصولات آن‌ها قابل بازیافت هستند.
در سوئد با برنامه تبدیل زباله به انرژی (WTE) و روش‌های تفکیک دقیق، تنها یک درصد از زباله‌های خانگی به محل‌های دفن زباله منتقل می‌شوند. برای اطمینان از انجام و رعایت اصولی بازیافت، دستورالعمل‌های دقیقی به شهروندان ارائه می‌شود و عدم تفکیک صحیح زباله می‌تواند منجر به جریمه شود.
در ایالات متحده شرایط در همه شهر‌ها یکسان نیست. هرچند شهر‌هایی مانند نیویورک با مشکلات متعددی در تفکیک زباله و بهداشت شهری روبه رو هستند ولی ایالت‌هایی مانند کالیفرنیا در این زمینه پیشرو هستند. نرخ بازیافت کالیفرنیا در حالی در سال ۲۰۲۲ به ۴۲ درصد رسید که قوانین علاوه بر فضا‌های مسکونی به مشاغل نیز دستورالعمل‌های سخت گیرانه‌ای ابلاغ کرد تا همه در این فرایند به ایفای نقش بپردازند. از جمله نقاط ضعف آمریکایی‌ها در بازیافت استفاده از شیوه‌های تک جریانی است (جایی که همه مواد بازیافتی در یک سطل زباله می‌روند). در این شیوه اگرچه به دلیل سهولت، مشارکت افزایش می‌یابد، اما نرخ آلودگی نیز به دنبال آن صعودی می‌شود.
در همین راستا شهر نیویورک طرح آزمایشی کمپوست در حاشیه شهر را به اجرا درآورده است. این برنامه با جمع آوری زباله‌های ارگانیک توانسته از ورود بیش از ۵۰ هزارتن زباله در سال ۲۰۲۲ به محل‌های دفن زباله جلوگیری کند.
مدارس کشور‌های فنلاند و آلمان، آموزش مفاهیم مرتبط با پسماند را در برنامه‌های درسی خود گنجانده‌اند. در فنلاند، کودکان یاد می‌گیرند که زباله‌ها را با استفاده از سطل‌های دیجیتال در ساعات مدرسه تفکیک کنند. این آموزش‌ها به محیط مدرسه محدود نمی‌شوند و شامل سفر‌های میدانی به مراکز بازیافت و بازی‌هایی است که اهمیت دسته بندی صحیح زباله‌ها را آموزش می‌دهند.
در ژاپن، مدارس «روز‌های زیست محیطی» را در برنامه هفتگی تدارک دیده‌اند؛ دانش آموزان در چنین روز‌هایی در برنامه‌های جداسازی زباله و کارگاه‌های آموزشی دوچرخه سواری شرکت می‌کنند. مدارس کره جنوبی آموزش تفکیک زباله را با ابزار‌های دیجیتالی مانند برنامه‌ها و بازی‌های واقعیت مجازی ادغام می‌کنند تا یادگیری را جذاب کنند.
در ایالات متحده، مدارس رویکرد‌های یادگیری تجربی را اتخاذ کرده‌اند. برنامه‌هایی مانند ابتکار «سطل زباله برای آموزش» در کالیفرنیا فعالیت‌های عملی را ارائه می‌کنند که در آن کودکان زباله‌ها را به اقلام کاربردی تبدیل می‌کنند. علاوه بر این، باشگاه‌های محیط زیست در مدارس اغلب پویش‌هایی را برای آموزش همسالان در مورد بازیافت راه اندازی می‌کنند.
با اینکه ما هر روز ممکن است انبوهی از پسماند‌ها و زباله‌ها را تولید کنیم، ولی در محصولات فرهنگی مانند فیلم‌ها و کتاب‌ها شاید کمتر رد پایی از این مسئله روز دنیای بشر بتوان پیدا کرد، اما یکی از این نمونه‌ها در دنیای جادویی سینما سه گانه «سه رنگ» کریستوف کیشلوفسکی - آبی، سفید و قرمز -است. در این اثر سینمایی به صراحت در مورد تفکیک زباله صحبت نمی‌شود، اما با ادبیات استعاری به مضامین به هم پیوستگی زندگی انسان‌ها و ضرورت مسئولیت پذیری می‌پردازد.
در نمونه دیگری می‌توان در دنیای انیمه‌های ژاپنی به اثری با عنوان «پونیو Ponyo» اشاره کرد که با ظرافت مسئله تخریب محیط زیست را نقد می‌کند. البته در دنیای فیلم‌های مستند می‌توان نمونه‌های بیشتری از تولیدات مرتبط با مسائل محیط زیستی و پسماند‌ها پیدا کرد. یکی از بهترین آثار، مستند «روایت پلاستیک The Story of Plastic» است که چالش‌های جهانی در مدیریت زباله را مورد بررسی قرار داده است.
نویسندگان نیز در دنیای واژگان در آثار خود به پسماند‌ها و اثرات آن‌ها در زندگی انسان‌ها پرداخته‌اند. کتاب‌هایی مانند «پلاستیک: یک عاشقانه سمی Plastic: A Toxic Love Story» نوشته سوزان فرینکل و «گرداب زباله Trash Vortex» نوشته دانیل اسمیت لرا از آثار بنام در این حوزه هستند و می‌توان آن‌ها را به عنوان منابع مناسب مطالعه به کودکان معرفی کرد.
برای دانش آموزان هیچ چیزی به اندازه تجربه دنیای پیرامون آن‌ها جذاب نیست. اکنون تصور کنید این تجربه با تولید و کار عملی همراه شود که بتوانند از آن استفاده کنند. برنامه‌های آموزشی مرتبط با مدیریت پسماند بدون تردید برای اثرگذاری بیشتر باید با الگو‌های آموزشی همراه باشد که دانش آموز را به تولید و استفاده هدایت کند. در ادامه چند نمونه الگوی آموزشی ساده و محصولات دست ساز کودکان را معرفی می‌کنیم تا بیشتر با دنیای پسماند‌ها آشنا شوند.
مبانی تفکیک زباله
هدف: به دانش آموزان اصول دسته بندی زباله (ارگانیک، قابل بازیافت، خطرناک و سایر) را آموزش دهید.
فعالیت: مسابقه مرتب‌سازی - دانش آموزان برای مرتب سازی صحیح اقلام زباله در سطل‌های دارای برچسب رقابت می‌کنند.
تأثیر مدیریت نامناسب زباله
هدف: پیامد‌هایی مانند آلودگی و کاهش منابع را برجسته می‌کند.
فعالیت: یک مستند (مثلا داستان پلاستیک) را تماشا کنید و در مورد راه حل‌ها بحث کنید.
بازیافت دستی
هدف:با استفاده مجدد از زباله، خلاقیت را تشویق کنید.
فعالیت: تولید محصولات دست ساز از مواد زائد (موارد قابل تولید در ادامه فهرست شده‌اند.)
سفر‌های میدانی
هدف:دنیای واقعی زباله‌ها را تجربه کنید.
فعالیت: از تأسیسات بازیافت یا محل‌های دفن زباله برای مشاهده فرایند‌های مدیریت زباله بازدید کنید.
مواد: بطری‌های پلاستیکی استفاده شده، رنگ، خاک و دانه ها.
دستورالعمل:بطری‌ها را از وسط نصف کنید، با رنگ تزیین کنید و از آن‌ها به عنوان گلدان استفاده کنید.
مواد: روزنامه‌های قدیمی، چسب و رنگ.
دستورالعمل: نوار‌های کاغذی را با چسب روی یک قالب کاسه بگذارید، بگذارید خشک شود و رنگ کنید.
مواد: سی‌دی‌های قدیمی، ریسمان و مهره‌ها.
دستورالعمل: سی‌دی‌ها را تزیین کنید، آن‌ها را با نخ وصل کنید و برای ایجاد صدا مهره‌ها را اضافه کنید.
مواد: چوب پنبه، چسب و مقوای استفاده شده.
دستورالعمل: چوب پنبه‌ها را برش دهید، آن‌ها را به یک پایه مقوایی بچسبانید و به شکل‌های دلخواه برش دهید.
مواد: قوطی حلبی خالی، میخ و شمع.
دستورالعمل: قوطی‌ها را سوراخ و الگو‌ها را ایجاد کنید سپس شمع‌ها را وارد کنید و لذت ببرید.
به خاطر داشته باشیم که تفکیک زباله یک مسئولیت مشترک است و نیازمند مشارکت آحاد جامعه و ابتدایی‌ترین آموزش هاست. با بهره مندی از الگو‌های موفق اجرا شده در نقاط موفق جهان و ترکیب آن با روش‌های آموزشی خلاقانه برای کودکان، می‌توانیم فرهنگ پایداری محیط زیست و زندگی شهری را تقویت کنیم.