شیوع کووید ۱۹ و بسته شدن اجباری اماکن تفریحی بیش از پیش ثابت کرد که خانواده‌های مشهدی همچنان با مشکل برنامه‌ریزی و آموزش در حوزه فراغت روبه‌رو هستند
تکتم جاوید - درست به‌همان اندازه که سرانه کار مفید کارمندانمان پایین است، همان اندازه هم در فراغت و تفریح نابلد و گیج هستیم. آن‌قدر در ستایش کار و برنامه‌ریزی برایمان سخن گفته‌اند که فراموش کرده‌ایم یاد بگیریم چگونه تفریح کنیم و از سویی همین اصرار به کار و تلاش هم باعث شده است که چندان به کار دل ندهیم و اساسا بخشی از تفریحمان را در همان محل کار خلاصه کنیم. اما اکنون بحث بیشتر بر سر نابلدی ما در تفریح و فراغت است. ما در تعریف فراغت دچار مشکل هستیم و همین مشکل باعث شده است که مرز باریک فراغت و بطالت چندان برایمان روشن نباشد. کرونا باعث شد که ما از فعالیت‌های روزمره و عادی آن‌قدر دور بیفتیم تا دوباره به فکر تعریف و دقیق‌شدن در مفاهیم بیفتیم. زیست در وضعیت کرونایی به ما ثابت کرد که مهارت‌های زیادی در زندگی را بلد نبوده‌ایم. یکی از این مهارت‌ها، مهارت تفریح و فراغت است. در ایام کرونا و روزگار قرنطینه با بسته‌شدن پارک‌ها، سینما‌ها و اماکن تفریحی، بخش زیادی از ما دچار بحران شده بودیم و به‌قول عده‌ای حتی زمان اضافه می‌آوردیم و نمی‌دانستیم که چگونه باید بدون این مکان‌ها خودمان را سرگرم کنیم. در شهر مشهد که در مقایسه با دیگر کلان‌شهر‌ها از نظر شهروندانش اماکن تفریحی کمتری دارد و بخش عمده‌ای از تفریحات مردم به رستوران رفتن و غذاگردی ختم می‌شود، قاعدتا این تعطیلی اجباری باعث شده است که شهروندان بیشتر سردرگم شوند. با آغاز فصل تابستان که با تفریح و فراغت قرابت بسیاری دارد، با مردم درباره تغییر شکل تفریحاتشان در ایام کرونا صحبت کرده‌ایم و به‌سراغ دکتر غلامرضا حسنی، مردم‌شناس و استاد دانشگاه فردوسی رفته‌ایم و با او درباره تأثیر کرونا بر نحوه تفریح و گذراندن ساعات فراغت گپ زده‌ایم.
پارک محل پاتوق خیلیهاست
مهری مادر دوقلوهاست و تفریح برایش خلاصه می‌شود در پارک سر کوچه و در توضیح رفت وآمدهایشان می‌گوید: به‌محض اینکه هوا کمی گرم می‌شود، هرروز عصر دست بچه‌هایم را می‌گیرم و تا پارک نزدیک خانه می‌برم. اغلب فرش و بساط چای و غذا را هم می‌برم و تا آخر شب همان‌جا می‌مانیم. من و خانم‌های همسایه مشغول حرف زدن می‌شویم و بچه‌ها یک دل سیر بازی می‌کنند.
از حرف‌هایش پیداست که در روز‌های شیوع کرونا و خانه ماندن، خیلی سختی کشیده است. ادامه می‌دهد: در این چندماه از خانه ماندن و نگه‌داشتن دو پسربچه شیطان به ستوه آمده بودیم؛ برای همین از اول خرداد بچه‌ها را آوردم پارک؛ هرچند که کاملا باز نشده بود. همین پارک برای ما که هزینه تفریحات آن‌چنانی نداریم.
غنیمت است.
اسدی شغل آزاد دارد و همسرش بازنشسته دانشگاه است. آن‌ها را درحال دویدن در پارک ملت می‌بینیم. خانه‌شان داخل یکی از کوچه‌های روبه‌روی پارک است و خودشان مشتری دائمی پارک هستند. با اینکه مشکلی از نظر هزینه‌های سفر و تفریحات گران ندارند، او معتقد است: تورم و قیمت‌ها بر انتخاب نوع تفریح، اثر صددرصدی می‌گذارد. برای من هم که رفاه نسبی دارم، افزایش قیمت بلیت هواپیما یا تور، مهم است. این روز‌ها اگر کسی بپرسد بین سفر خارج از کشور و شهر‌های شمالی ایران کدام را انتخاب می‌کنم، نظرم گزینه دوم است.
البته این را هم قبول دارد که برای خیلی‌ها تفریح و گردش، چندان معنایی ندارد و به زندگی روزمره عادت کرده‌اند و به‌عنوان مثال همین یک روز تعطیل آخر هفته، در خانه ماندن جلوی تلویزیون را نوعی تفریح و سرگرمی حساب می‌کنند.
بدون تفریح، جزو غمگین‌ترین‌ها هستیم
سال گذشته فهرستی بر روی سایت ایرنا منتشر شد که مربوط به چگونگی وقت گذراندن ایرانی‌ها در طول ۲۴ساعت شبانه‌روز بود؛ البته چند سال قبل نیز یک موسسه کانادایی، تحقیق مشابهی را به انجام رسانده بود. براساس جدولی که ایرنا منتشر کرد، ایرانی‌ها در طول شبانه‌روز ۱۳ساعت و ۲۲دقیقه را به خواب، استراحت و مراقبت‌های شخصی می‌گذرانند. برهمان مبنا یکی از سهم‌های اندک در زندگی روزمره ما به تفریح و فعالیت‌های فرهنگی اختصاص دارد؛ کار‌هایی که نبودشان باعث شده است گاهی به ما عنوان‌هایی مثل عصبانی‌ترین و غمگین‌ترین مردم جهان را نسبت بدهند.
درعین‌حال افزایش هزینه‌های زندگی و گرانی، تاثیر زیادی بر کاهش این فعالیت‌ها گذاشته است، به‌طوری‌که مردم فنلاند، آمریکا، سوئد، دانمارک، نروژ، هنگ‌کنگ، نیوزیلند، کانادا، استرالیا و فرانسه، بیشترین میزان سفر‌های تفریحی را در زندگی به خود اختصاص داده‌اند و همین موضوع باعث شده است مردم شادتری باشند.
ماجرا اینجاست که همان تفریح‌های نصفه‌ونیمه و هرآنچه نامش را سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت گذاشته بودیم، هم در چندماه گذشته متوقف شد. آمار و اطلاعات دقیقی از سرانه تفریح ایرانیان در دست نیست، اما همین که قرنطینه خانگی، خیلی‌ها را در حد دلتنگ شدن برای رستوران آزار داد، معلوم است که هیچ برنامه‌ای برای روز‌های تفریح و تعطیل خود ندارند.
بازهم در خانه می‌مانیم
مصطفوی، تعمیرکار لوازم گازی است و در مدت شیوع کرونا یا اصلا کار نکرده است یا مشتری اندکی داشته و بیشتر اوقات را در خانه گذرانده است. وی که درحال تعمیر یک قطعه پکیج است، می‌گوید: ما قبل از کرونا هم اهل تفریح خاصی نبودیم. فوقش شب‌ها می‌رفتیم رستوران و سرگرمی‌مان این بود که به خانه فامیل سربزنیم. اگر باز کرونا شیوع بیشتری پیدا کند و قرنطینه شویم، در خانه می‌مانیم و خودم را با تعمیر وسایل مردم سرگرم می‌کنم.
مسعود و هادی، کارمندان یک شرکت ساختمانی‌اند. آن‌ها به بازی‌های جدید علاقه دارند و تفریحشان این است که با دوستانشان جمعه‌ها به کارتینگ، بانجی جامپینگ و اتاق فرار سر بزنند. مسعود می‌گوید که در ورزش کردن هیچ نقطه اشتراکی با خانواده‌اش ندارد و همه تفریحات را با دوستانش انجام می‌دهد و این‌گونه توضیح می‌دهد که والدین من تفریح را فقط در دیدوبازدید فامیل می‌دانند و «رفتن به شهربازی و مکان‌هایی مانند آن»، برایشان پول حرام کردن است. هادی هم باوجودی‌که خانواده همراه‌تری دارد، ترجیح می‌دهد با دوستانش وقت بگذراند. او می‌گوید: تفریح کردن فقط با گروه دوستان، لذت‌بخش است، اما تفریحات دوستانه هم درحد کافی‌شاپ و رستوران رفتن است. علاوه‌بر همه این‌ها مشهد نسبت‌به شهری مثل تهران، مراکز تفریحی کمتری دارد که انتخاب را سخت می‌کند.
حذف هزینه تفریح برای خرید خانه
در کشور‌های توسعه‌یافته، میلیارد‌ها تومان اعتبار صرف برنامه‌های شاد تفریحی می‌شود، ولی در کشور ما این نگاه وجود ندارد؛ یعنی ما به تاثیر مثبت تفریح و اوقات فراغت بر سلامت جسم و روح، اهمیتی نمی‌دهیم. فهیمه چهل‌ویک‌ساله، ماما و صاحب یک فرزند دختر است و درباره نوع تفریح خانواده‌اش می‌گوید: من عاشق بیرون رفتن و گردش هستم. خانواده مادرم، تهرانی هستند و به‌شدت به گردش و تفریح اهمیت می‌دهند. خودم همیشه پایه جمع کردن دوست و آشنا برای بیرون رفتن هستم، اما همسرم اغلب با من مخالف است؛ چون فکر می‌کند غذا پختن در خانه و به‌طورکلی ماندن در خانه به‌صرفه‌تر است. رستوران رفتن به نظرش اسراف است و به‌سختی راضی‌اش می‌کنم با ما بیرون بیاید.
آن‌ها در خانه‌ای اجاره‌ای در منطقه ۱۲ مشهد زندگی می‌کنند و شوهرش از هزینه تفریح خانواده کم می‌کند تا به‌گفته خودش، به‌زودی صاحبخانه شوند.
مهارت چنین زیستی را نداشتیم
«فراغت از نظر جامعه‌شناسی، زمانی است که خودمان درباره آن، تصمیم بگیریم و برایش برنامه‌ریزی کنیم. واقعیت این است که درنظر گرفتن زمانی برای تفریح، تحت‌تاثیر نگاه ما به برنامه‌های اوقات‌فراغتمان است. وقتی من فرزندانم را برای گردش به خیابان می‌برم، برای من فراغت نیست و تنها وظیفه والدی من به‌حساب می‌آید و البته شاید برای فرزندان، فراغت محسوب شود.» این‌ها بخشی از سخنان دکتر غلامرضا حسنی، محقق و استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد، است. او درباره تفریح در دوران شیوع کرونا می‌گوید: در آن دوران، برخی همچون کارگران یا کارمندان به کار خود ادامه دادند و برای بعضی، زمان اوقات‌فراغت افزایش پیدا کرد، اما درمجموع در قرنطینه، زمان فراغت همه افزایش پیدا کرد و البته ما مهارت چنین زیستی را نداشتیم که ۲۴ ساعت کنار هم باشیم و آن را مدیریت کنیم؛ یعنی باوجودی‌که وقت کافی داشتیم، ممکن است به‌خوبی از آن برای فراغت استفاده نکرده باشیم.
او درباره تحقیقی که درباره اوقات فراغت نوجوانان و جوانان انجام داده است، می‌گوید: نتایج آن بررسی نشان داد که تلویزیون نقش مهمی برای سرگرم کردن این قشر داشته است، به‌طوری‌که این گروه حدود چهار ساعت از روز خود را پای آن می‌گذراندند. احتمالا این آمار در زمان کرونا به حدود شش تا هفت ساعت رسیده باشد یا بازی‌های رایانه‌ای و ورود به شبکه‌های اجتماعی، افزایش چشمگیری داشته است. از سوی دیگر همان بررسی نشان داد والدین به‌طور متوسط ۴۵ دقیقه با فرزندان خود ارتباط داشته‌اند. یک خوبی دوران کرونا این بوده که والدین را مجبور کرده است با جدا شدن از کار‌های دیگر، وقت بیشتری را با فرزندان خود بگذرانند.
یاد بگیریم آسیب اجتماعی را به فرصت اجتماعی تبدیل کنیم
حسنی با اشاره به اینکه تفریح بسته به گروه‌های سنی، فرق می‌کند، اضافه می‌کند: به‌عنوان مثال در دوره نوجوانی و جوانی گذراندن اوقات فراغت با گروه هم‌سالان و دوستان، تفریح محسوب می‌شود. در دنیا فراغت فقط به معنی بازی کردن و وقت گذراندن نیست، بلکه مفاهیم اجتماعی، همگرایی، کار‌های خیریه و مهارت‌ها هم ازطریق آن منتقل می‌شود؛ مثلا بازی می‌کنیم تا برای ایفای نقش آماده شویم.
این محقق با توصیه به اینکه باید یاد بگیریم که آسیب اجتماعی را به فرصت اجتماعی تبدیل کنیم، می‌گوید: تحقیقات زیادی درباره پساکرونا درحال انجام است، اما باید درباره شیوه گذراندن زندگی در ایام خاص، برنامه بچینیم. فراغت در زمان کرونا دچار تحول شد و فضای مجازی، مهم‌ترین فضایی بود که توانست زمام فراغت را به دست بگیرد و همان آدم‌هایی که تا دیروز بیرون می‌گشتند، حالا در خانه پای گوشی همراه نشسته‌اند.
استادیار دانشگاه فردوسی مشهد به دردسر همیشگی ما برای برنامه‌ریزی اوقات‌فراغت اشاره و تاکید می‌کند: ما برای مدیریت فراغت مشکل داریم. همین تابستان هم هرسال برای والدین و خانواده‌ها مشکل‌آفرین است. در مشهد، فراغت را رفتن به طرقبه‌وشاندیز می‌دانیم، اما انواع تفریحات برای ما تعریف نشده است. تا برنامه‌ریزی برای فراغت را آموزش ندهیم، هرچه دوران خود را در قرنطینه بگذرانیم، باز اوقات ما به بطالت خواهد گذشت.
کمال‌گرا‌ها از تفریح، صرف‌نظر می‌کنند
نگرانیِ از دست دادن پول، نگرانی هدر رفتن وقتِ باارزش و خیلی نگرانی‌های دیگر باعث شده است بسیاری از افراد تمایلی به گذراندن اوقات فراغت نداشته باشند. ندا اسلامی، روان‌شناس خانواده، در پاسخ به این نگرانی‌ها این‌گونه توضیح می‌دهد: نادیده گرفتن خود و کمال‌گرایی، یکی از دلایل مهم این نگرانی است. افراد ایده‌آل‌گرا همیشه می‌خواهند کار کنند و بیشترین بازدهی را داشته باشند. از نظر آن‌ها، فراغت یعنی بیکاری و غیرمفید بودن.
او این نکته را هم یادآوری می‌کند که تفریح یکی از پنج نیاز اساسی انسان در کنار نیاز به آزادی، نیاز به قدرت، نیاز به محبت و نیاز به بقاست و باید به آن اهمیت داد. برخی مردان و زنان فکر می‌کنند وقتی باید به شادی و تفریح بپردازند که حس خوب و شادی دارند و وقتی غمگین هستند، دربرابر این موضوع بی‌توجهند. هر فرد باید انگیزه تفریح و سرگرمی را برای خودش به‌وجود بیاورد نه اینکه برای داشتن روحیه و خلق خوب، منتظر بماند تا بعد به تفریح بپردازد.
اسلامی با اشاره به روز‌های قرنطینه و کرونا می‌گوید: اغلب افراد آن‌قدر تحت‌تاثیر استرس این روز‌ها قرار گرفتند که زندگی عادی‌شان هم مختل شد و حتی در خانه هم شاد نبودند و نتوانستند از ساعات بیشتر زندگی کنار عزیزانشان لذت ببرند.
او معتقد است: ما نیاز داریم بستر‌های نشاط و شادی را فراهم کنیم و باید برای آن آموزش ببینیم؛ یاد بگیرید از همین حالا برای روز‌های مشابهی که مجبور هستید در خانه بمانید و قرنطینه‌های احتمالی بعدی، برنامه‌ریزی کنید.
براساس برآورد جمعیتی شهرداری مشهد در سال ۹۷، جمعیت مشهد ۳ میلیون و ۱۷۴ هزار و ۲۶۳ نفر تخمین زده شده است که برخی امکانات پیش روی آن‌ها برای برنامه ریزی در اوقات فراغت به این شرح است
۹۹
مجموعه آبی و استخر
۵۵۰
۴۵۰ گیم نت مجاز و ۱۰۰مرکز غیرمجاز
۱۲۰۰
غذاخوری فست فود
۱۰۰۰
رستوران، طباخی و آشپزخانه
۶۰۰
آبمیوه، بستنی و قهوه فروشی
۲۰۰
سفره خانه سنتی
۶۸۹۳
صندلی سینما
۲۲۰
مسیر دوچرخه (کیلومتر)
۱۷
فرهنگ سرا
۸۴
کتابخانه و قرائت خانه شهری
۶
پارک موضوعی
۷
باشگاه سوارکاری
۳۰۰
مجتمع فروشگاهی و پاساژ