نگاهی به تاریخچه تئاتر در ایران | از آغاز تا افق‌های نو در عرصه هنر

به گزارش شهرآرانیوز، تئاتر، یکی از هنر‌های دیرینه و باستانی است که در طول تاریخ به شکلی خاص در کشور‌های مختلف رشد کرده و تحول یافته است. در ایران نیز، این هنر از دوران باستان با اشکال مختلف روایت‌گری، شبیه‌خوانی و نمایش‌های مذهبی شکل گرفت و در دوره‌های مختلف تاریخی به‌ویژه در دوران معاصر، روندی پر فراز و نشیب را طی کرده است. به مناسبت روز جهانی تئاتر در این گزارش، به تاریخچه این هنر در ایران، نخستین نمایش‌ها، بازیگران برجسته و نویسندگان تاثیرگذار آن پرداختم که در ادامه می‌خوانید.

 سرآغاز تئاتر در ایران

تئاتر در ایران به‌طور رسمی در دوران قاجار وارد شد. پیش از آن، ایرانیان از هنر‌های نمایشی سنتی، چون شبیه‌خوانی، مهرجان‌ها و نمایش‌های مذهبی استفاده می‌کردند. این نمایش‌ها عمدتاً جنبه مذهبی و عرفانی داشتند و به صورت روایتی، داستان‌های حماسی و مذهبی ایران‌زمین را بازگو می‌کردند. از جمله مهم‌ترین این نمایش‌ها می‌توان به نمایش‌های مربوط به مراسم عاشورا و شبیه‌خوانی اشاره کرد که در آن بازیگران به اجرای نمایش‌های مذهبی می‌پرداختند.

تئاتر مدرن، اما با سفر‌های فرهنگی به اروپا و آشنایی با نمایش‌های غربی به ایران وارد شد. در واقع، تئاتر مدرن ابتدا تحت تاثیر نمایش‌های اروپایی وارد ایران شد و نخستین تئاتر‌ها در تهران در اواخر دوران قاجار به روی صحنه رفتند.

 نخستین تئاتر‌های ایرانی

اولین تئاتر‌هایی که به‌طور رسمی در ایران راه‌اندازی شدند، تحت تاثیر نمایش‌های غربی و به ویژه نمایش‌های فرانسوی و روسی قرار داشتند. به‌عنوان مثال، اولین تئاتر مدرن ایران در سال ۱۸۷۰ در تهران تأسیس شد که در آن تئاتر‌های اروپایی به نمایش درآمدند. این تئاتر‌ها ابتدا توسط گروه‌های خارجی اجرا می‌شدند، اما به تدریج هنرمندان ایرانی نیز به این عرصه وارد شدند.

در سال ۱۳۰۱ شمسی، اولین نمایش ایرانی با نام "شهرزاد" به نویسندگی ابراهیم گلستان و کارگردانی مرتضی احمدی بر روی صحنه رفت. این نمایش آغازگر راهی بود که تئاتر ایرانی به تدریج آن را طی کرد و در مسیر گسترش و حرفه‌ای شدن قرار گرفت.

  اولین بازیگران تئاتر ایران

بازیگران ایرانی در ابتدا از حوزه‌های دیگر هنر وارد تئاتر شدند. برخی از اولین بازیگران ایرانی تئاتر، افرادی بودند که در عرصه‌های شعر، موسیقی و سینما فعالیت داشتند و به تدریج وارد دنیای تئاتر شدند.

از مهم‌ترین چهره‌های نخستین تئاتر ایران می‌توان به عزت‌الله انتظامی اشاره کرد که در نقش‌های متعدد تئاتری در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ هجری شمسی به ایفای نقش پرداخت. همچنین بهرام بیضایی، کارگردان و بازیگر نام‌آشنا، نقشی مهم در معرفی تئاتر مدرن ایرانی به مخاطبان ایفا کرد.

  نمایشنامه‌نویسان برجسته تئاتر ایران

در تاریخ تئاتر ایران، نویسندگان بسیاری به شکوفایی و ترویج این هنر پرداخته‌اند. برخی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین نمایشنامه‌نویسان ایران شامل:

بهرام بیضایی: یکی از برجسته‌ترین نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان تئاتر ایران که آثارش به‌ویژه در دهه‌های ۵۰ و ۶۰ تاثیر زیادی بر جامعه هنری ایران گذاشت. نمایشنامه‌هایی، چون «مرگ یزدگرد» و «این روایت‌ها» از جمله آثار مهم او هستند.

علی نصیریان: نمایشنامه‌نویس و بازیگر برجسته که علاوه بر نویسندگی، در بسیاری از نمایش‌ها به ایفای نقش پرداخته است.

محمد یعقوبی: یکی از نویسندگان و کارگردانان مهم تئاتر ایران که نمایش‌هایی، چون "چاله" و "برگزیدگان" را نوشته است. آثار او غالباً اجتماعی و انتقادی هستند و به مسائل جامعه ایران پرداخته‌اند.

  تئاتر بعد از انقلاب اسلامی

پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، تئاتر ایران دستخوش تحولات زیادی شد. بسیاری از نمایش‌ها تحت تاثیر رویکرد‌های سیاسی و فرهنگی جدید قرار گرفتند. این تحولات هم در عرصه محتوا و هم در قالب تئاتر‌ها مشهود بود.  

با این حال، تئاتر پس از انقلاب همچنان در میان هنرمندان ایرانی پررنگ باقی ماند و گروه‌های مختلف تئاتری به تولید آثار هنری پرداخته و در صحنه‌های داخلی و بین‌المللی حضور یافتند. در این دوران، گروه‌های تئاتری برای جلب توجه مخاطب و برگزاری نمایش‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تلاش کردند.

  تئاتر معاصر ایران و چالش‌ها

در دهه‌های اخیر، تئاتر ایران همچنان با چالش‌هایی، چون محدودیت‌های دولتی، موانع مالی و انتظارات فرهنگی روبه‌رو بوده است، اما هنرمندان ایرانی با خلاقیت و تلاش‌های بی‌وقفه، توانسته‌اند این چالش‌ها را پشت سر بگذارند. آثار جدید تئاتر ایران معمولاً به مسائل اجتماعی و سیاسی می‌پردازند و می‌کوشند تا درک بهتری از مشکلات جامعه ایرانی به دست دهند.

 امروزه بسیاری از تئاتر‌های ایرانی به جشنواره‌های بین‌المللی می‌روند و جایگاه خود را در سطح جهانی پیدا کرده‌اند. کارگردانان و نویسندگان جدید همچنان به گسترش و تحولی نو در این عرصه ادامه می‌دهند.

تئاتر ایران، از آغاز تا کنون، در مسیر تکامل و رشد خود، فراز و نشیب‌های زیادی را تجربه کرده است. از آغاز آن در دوران قاجار تا شکل‌گیری تئاتر مدرن و بعد از انقلاب اسلامی، تئاتر ایران همواره تحت تاثیر تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بوده است. با وجود چالش‌ها و محدودیت‌های موجود، تئاتر ایران همچنان به عنوان یک هنر زنده و پویا در حال پیشرفت است و نقشی حیاتی در تحلیل و نقد مسائل جامعه ایرانی ایفا می‌کند.