شهرآرانیوز؛ در دنیای فناوری‌های نظامی، سامانه‌های پرتاب عمودی موشک (Vertical Launching Systems یا VLS) به عنوان یک جهش انقلابی، قابلیت‌های رزمی نیرو‌های دریایی و پدافند هوایی را در سراسر جهان متحول کرده‌اند. این فناوری پیشرفته که امکان شلیک سریع، همه‌جانبه و متنوع موشک‌ها را از یک پلتفرم واحد فراهم می‌کند، به ستون فقرات قدرت آتش در ناو‌های جنگی مدرن و سامانه‌های دفاعی زمین‌پایه تبدیل شده است. از ناو‌های هواپیمابر و ناوشکن‌ها گرفته تا زیردریایی‌ها و سایت‌های پدافندی استراتژیک، VLS توانایی واکنش در برابر تهدیدات متعدد هوایی، سطحی و زیرسطحی را به شکل چشمگیری افزایش داده است. طبق گزارش‌ها ایران در عملیات‌های وعده صادق علیه رژیم صهیونیستی از موشک‌های عمودپرتاب استفاده کرده است.
این مطلب به صورت دقیق و مستند، به بررسی چیستی موشک‌های عمودپرتاب، ویژگی‌ها، مزایا، انواع و تاریخچه توسعه آنها می‌پردازد و نگاهی به کاربرد این فناوری در ایران و جهان خواهد داشت.
یک سامانه پرتاب عمودی، مجموعه‌ای از سلول‌ها یا کانیستر‌های (محفظه‌های) یکپارچه است که در زیر عرشه ناو‌های جنگی یا در تأسیسات زیرزمینی نصب می‌شوند. هر سلول، یک یا چند موشک را در حالت کاملاً آماده به شلیک نگهداری می‌کند. برخلاف پرتابگر‌های قدیمی که برای شلیک به سمت هدف باید به صورت مکانیکی می‌چرخیدند (مانند پرتابگر‌های تک‌بازو یا جعبه‌ای)، سامانه‌های VLS با حذف این محدودیت، زمان واکنش را به حداقل رسانده و قابلیت درگیری همزمان با اهدافی در زوایای ۳۶۰ درجه را فراهم می‌آورند.
این سامانه‌ها معمولاً شامل بخش‌هایی زیر هستند:
سلول پرتاب: محفظه‌ای ایزوله برای نگهداری و پرتاب موشک
سیستم خنک‌کننده: برای جلوگیری از آتش‌سوزی و انفجار حین شلیک
درپوش خروج: پوششی که پیش از پرتاب باز یا توسط فشار گاز برداشته می‌شود
مکانیزم پرتاب سرد یا گرم: در پرتاب سرد، موشک ابتدا با گاز تحت فشار از سلول خارج و سپس موتور آن روشن می‌شود؛ در پرتاب گرم، موتور موشک از همان ابتدا روشن شده و موشک با نیروی رانش خود از سلول خارج می‌شود.
محبوبیت و گسترش سریع موشک عمودپرتاب در نیرو‌های نظامی جهان، به دلیل مزایای عملیاتی متعدد آن است:
نرخ آتش بالا (High Firing Rate): قابلیت شلیک تعداد زیادی موشک در فواصل زمانی بسیار کوتاه (شلیک رگباری یا Salvo) یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های VLS است. این قابلیت برای مقابله با حملات اشباع (Saturation Attacks) که در آن چندین موشک یا هواپیما به صورت همزمان حمله می‌کنند، حیاتی است.
واکنش سریع و پوشش ۳۶۰ درجه: از آنجایی که موشک‌ها به صورت عمودی پرتاب می‌شوند و پس از خروج از سیلو به سمت هدف تغییر مسیر می‌دهند، نیازی به چرخاندن لانچر نیست. این ویژگی، زمان پاسخ به تهدیدات ناگهانی از هر سمتی را به شدت کاهش می‌دهد.
انعطاف‌پذیری بی‌نظیر (Flexibility): سلول‌های موشک عمودپرتاب می‌توانند میزبان طیف گسترده‌ای از موشک‌ها با مأموریت‌های متفاوت باشند. یک ناو می‌تواند همزمان موشک‌های پدافند هوایی برد بلند و کوتاه، موشک‌های کروز ضدکشتی، موشک‌های کروز حملات زمینی و حتی راکت‌های ضدزیردریایی را در سیلوی خود جای دهد و برای هر نوع مأموریتی آماده باشد.
افزایش بقاپذیری و پنهان‌کاری: نصب پرتابگر‌ها در زیر عرشه، سطح مقطع راداری (RCS) شناور را کاهش داده و به پنهان‌کاری آن کمک می‌کند. همچنین، این ساختار در مقابل آسیب‌های ناشی از انفجار یا ترکش در میدان نبرد، مقاومت بیشتری نسبت به پرتابگر‌های روی عرشه دارد.
قابلیت اطمینان و نگهداری آسان‌تر: موشک‌ها در کانیستر‌های مهروموم شده قرار می‌گیرند که آنها را از شرایط محیطی سخت دریا محافظت می‌کند. این امر باعث افزایش عمر عملیاتی و کاهش نیاز به تعمیر و نگهداری می‌شود.
دو روش اصلی برای شلیک موشک از سلول‌های سامانه عمودپرتاب وجود دارد: پرتاب گرم (Hot Launch) و پرتاب سرد (Cold Launch).
در این روش، موتور اصلی موشک در داخل سلول پرتاب روشن می‌شود. گاز‌های داغ و پرفشار خروجی از موتور، نیروی لازم برای پرتاب موشک به بیرون را تأمین می‌کنند. این سیستم نیازمند طراحی پیچیده‌ای برای مدیریت حرارت و گاز‌های خروجی است تا از آسیب به خود سلول و سلول‌های مجاور جلوگیری شود. سامانه‌های عمودپرتاب غربی مانند Mk ۴۱ و Mk ۵۷ آمریکایی و خانواده Sylver فرانسوی از این روش استفاده می‌کنند.
در روش پرتاب سرد، یک مولد گاز (Gas Generator) مجزا، با ایجاد فشار گاز، موشک را مانند یک پیستون به بیرون از سلول پرتاب می‌کند. پس از اینکه موشک ارتفاع ایمن و مشخصی از پرتابگر گرفت، موتور اصلی آن در آسمان روشن می‌شود. این روش عمدتاً توسط روسیه و چین در سامانه‌هایی مانند S-۳۰۰، S-۴۰۰ و سیستم‌های نصب شده بر روی ناوهایشان به کار گرفته می‌شود.
Mark ۴۱ (Mk ۴۱) VLS - ایالات متحده: این سامانه که توسط لاکهید مارتین توسعه یافته، پراستفاده‌ترین و موفق‌ترین موشک عمودپرتاب جهان است. Mk ۴۱ ستون فقرات ناوگان جنگی آمریکا و بسیاری از متحدانش را تشکیل می‌دهد و قادر به شلیک طیف وسیعی از موشک‌ها از جمله خانواده Standard (SM-۲, SM-۳, SM-۶)، کروز Tomahawk، موشک پدافندی ESSM و راکت ضدزیردریایی VL-ASROC است.
Sylver VLS - فرانسه: این سامانه که توسط شرکت Naval Group تولید می‌شود، بر روی ناو‌های اروپایی نصب شده و برای شلیک موشک‌های خانواده Aster (پدافند هوایی) طراحی شده است.
۳S-۱۴ (Kalibr) VLS - روسیه: این سیستم پرتاب گرم که بر روی ناو‌ها و زیردریایی‌های روسی نصب است، شهرت خود را مدیون قابلیت شلیک موشک‌های کروز خانواده Kalibr است که در عملیات‌های اخیر به کار گرفته شده‌اند.
سامانه‌های پدافندی S-۳۰۰/S-۴۰۰ - روسیه: این سامانه‌های پدافند هوایی زمین‌پایه از روش پرتاب سرد برای شلیک موشک‌های خود استفاده می‌کنند که قابلیت واکنش سریع در برابر تهدیدات هوایی را به آنها می‌دهد.
جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان یک قدرت موشکی، در سال‌های اخیر گام‌های مهمی در زمینه توسعه و به‌کارگیری فناوری پرتاب عمودی برداشته است.
سامانه‌های پدافندی: سامانه پدافند هوایی برد بلند باور-۳۷۳، از پرتابگر‌های عمودی با روش پرتاب سرد بهره می‌برد که یک دستاورد بزرگ در فناوری دفاعی کشور محسوب می‌شود. همچنین سامانه‌های دیگری مانند «زوبین» (نمونه زمین‌پایه) و «نواب» (نمونه دریاپایه) نیز از این فناوری استفاده می‌کنند.
تجهیز شناور‌های نیروی دریایی: نیروی دریایی ارتش در حال مجهز کردن ناوشکن‌های خود از جمله «دنا» و «دماوند» به سامانه‌های پرتاب عمودی موشک است. این اقدام توانایی پدافندی و آفندی این شناور‌ها را در آب‌های دوردست به شکل چشمگیری افزایش خواهد داد.
سیلو‌های پرتاب زیرزمینی: نیروی هوافضای سپاه پاسداران از سامانه‌های پرتاب رگباری موشک‌های بالستیک از سیلو‌های زیرزمینی رونمایی کرده است. در این طرح که به «تیربار موشکی» شهرت یافته، موشک‌ها بر روی واگن‌های ریلی به صورت عمودی آماده شلیک شده و با سرعت بالا و به صورت متوالی پرتاب می‌شوند که قدرت بازدارندگی و توانایی ضربه دوم (Second Strike) را تقویت می‌کند. گزارش‌ها حاکی از استفاده عملیاتی ایران از موشک‌های عمودپرتاب در درگیری‌های اخیر منطقه‌ای است.