مشهد، پایدارترین شبکه ناوگان اتوبوسرانی را در بین کلانشهر‌های ایران دارد

به گزارش شهرآرانیوز، یکی از اجزای اصلی برای پایدارماندن سیستم انعطاف‌پذیر و ارزان اتوبوسرانی، افزایش کمیت و کیفیت این ناوگان در شهر‌ها و به‌ویژه کلانشهرهاست؛ موضوعی که در ۱۰ سال اخیر کاملاً به آن بی‌توجهی شده است و باعث شده تا نرخ فرسودگی اتوبوس‌ها در کلانشهر‌هایی مثل تهران و مشهد بالا برود و سال به سال تعداد زیادی اتوبوس از مدار خارج شوند. از آنجا که دولت کمکی برای خرید اتوبوس نمی‌کند و تولید داخل هم جوابگوی نیاز کشور نیست، جایگزین مناسبی انجام نشده است و در این میان فقط مشهد و تا حدودی اصفهان توانسته‌اند با اتکا به منابع داخلی و تزریق اتوبوس جدید، سیستم اتوبوسرانی را سرپا نگه دارند و اجازه ندهند میزان کسری اتوبوس بیشتر شود. با این‌همه، اما سؤال این است که روند تغییرات اتوبوسرانی در کلانشهر‌ها چگونه بوده و در ۱۰ سال گذشته، چقدر خرید با کمک دولت و چقدر خرید با منابع داخلی انجام شده است؟ اصلاً در طول سال چقدر مسافر با ناوگان اتوبوسرانی جابه‌جا می‌شود و میزان بهره‌وری سیستم اتوبوسرانی در کلانشهر‌های ایران در مقایسه با سایر شهر‌های دنیا در چه وضعیتی است؟ این‌ها سؤالاتی است که در گزارش پیش‌رو و در مقایسه‌ای که بین ناوگان اتوبوسرانی سه کلانشهر تهران و اصفهان و مشهد انجام دادیم، سعی کرده‌ایم به آن‌ها پاسخ دهیم.

وضعیت ناوگان اتوبوس ۳ کلانشهر ایران چگونه است؟

 تهران: به اذعان مسئولان شهری کلانشهر تهران، اوضاع و احوال ناوگان اتوبوسرانی این شهر اصلاً خوب نیست و در بین کلانشهر‌های ایران، بیشترین کاهش ناوگان را این شهر تجربه کرده است. حدود ۱۰ سال پیش، یعنی در سال ۱۳۹۵ و براساس آمار‌های شهرداری، تهران صاحب ۶۲۶۲ دستگاه اتوبوس بوده که این عدد در سال ۱۴۰۱ به نصف رسیده است و الان این شهر ۱۰ میلیون نفری، فقط ۲۷۸۴ دستگاه اتوبوس شهری دارد و با کسری شدیدی در این زمینه رو‌به‌رو است. براساس آمار‌ها، شهرداری تهران تا سال ۱۴۰۱ برای نوسازی و افزایش ناوگان قدم‌های جدی برنداشته و دولت هم کمک آن‌چنانی به این کلانشهر نکرده است و از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴، شهرداری تهران از منابع خودش در مجموع ۸۰۰ دستگاه اتوبوس خریده که البته جوابگوی نیاز این شهر نبوده است. در سال ۱۴۰۱ هم دولت ۱۷۴ دستگاه اتوبوس برای پایتخت ایران تأمین کرده و مدیریت شهری دوره ششم در تهران در یکی‌دو سال اخیر، با احتساب خرید‌های خارجی‌اش، ۵۷۲۵ دستگاه اتوبوس خریداری کرده که از این تعداد تا امروز، ۱۵۰۰ دستگاه وارد چرخه و سیستم اتوبوسرانی این شهر شده است؛ البته از این تعداد، ۱۸۹ دستگاه اتوبوس برقی است که هم‌اکنون در شهر تهران درحال‌کار هستند.

مشهد: لقب پایدارترین شبکه ناوگان اتوبوسرانی در بین کلانشهر‌های ایران را باید به مشهد داد. ناوگان اتوبوسرانی مشهد از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴ کاملاً متحول شده و سالانه تعداد درخورتوجهی اتوبوس به سیستم اتوبوسرانی این شهر اضافه شده است؛ تا آنجا که ناوگان ۱۵۶ دستگاهی مشهد در طی این بازه ده‌ساله به ۲۰۸۴ اتوبوس شهری رسید. اما روند نزول و کاهش تعداد اتوبوس‌ها در کلانشهر مشهد هم درست مثل شهر‌های دیگر از سال ۱۳۹۵ و هم‌زمان با قطع‌شدن کمک‌های دولتی آغاز شد، ولی شهرداری مشهد از سال ۱۳۹۷ بدون کمک دولتی و با منابع داخلی خودش اقدام به خرید اتوبوس کرد و ناوگانش را سرپا نگه داشت و از ۲۰۸۴ اتوبوس سال ۱۳۹۴، تنها ۳۰۵ دستگاه کاسته شد و اتوبوسرانی مشهد در حال حاضر با حدود ۱۷۱۹ اتوبوس به مردم خدمات می‌دهد. میزان خرید اتوبوس شهری توسط شهرداری مشهد در ۹-۸ سال اخیر، کاملاً چشمگیر است و مدیریت شهری بدون کمک دولت و با منابع داخلی خودش، ۶۶۹ دستگاه اتوبوس به ناوگان اضافه کرده تا سرپا بماند و فقط در دوره ششم مدیریت شهری، قرارداد ۴۰۰ دستگاه اتوبوس بسته شده است که ۲۵۰ دستگاه آن تا چند روز آینده به مشهد وارد می‌شود.

اصفهان: اوضاع و احوال سومین کلانشهر ایران در این بخش تقریباً مشابه مشهد است. ۱۱۵۰ اتوبوس این شهر در سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۶ تقریبا ثابت بوده، اما از این سال به بعد درست مثل تهران و مشهد، با کاهش و قطع‌شدن کمک‌های دولت و البته خروج بخش خصوصی از ناوگان این شهر، افت زیادی را در تعداد اتوبوس‌ها تجربه کرده است، ولی با خرید ۶۴۷ دستگاه اتوبوس از سال ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۱ با منابع داخلی شهرداری، اتوبوسرانی‌ این شهر با ۷۳۰ دستگاه اتوبوس، تا حدی سرپا مانده و کاهش ناوگان را تا حدی جبران کرده است. شهرداری اصفهان هم از ابتدای دوره ششم ۳۰۰ دستگاه اتوبوس خریداری و بازسازی کرده که ۴۹ دستگاه در ماه‌های اخیر توسط کارخانه‌های سازنده اتوبوس به مدیریت شهری این شهر تحویل داده شده است.

از ظرفیت بخش خصوصی در سیستم اتوبوسرانی استفاده شده است؟

سال ۱۳۸۵ و با مصوبه مجلس شورای اسلامی، راه و فعالیت بخش خصوصی در اتوبوسرانی شهر‌های بزرگ باز شد. براساس آن مصوبه، دولت بیش ۸۰ درصد قیمت یک اتوبوس را به شرکت خصوصی پرداخت می‌کرد و ۱۷ درصد دیگر از هزینه را هم خودِ بخش خصوصی متقبل می‌شد و تعهد می‌داد که اتوبوس‌های در اختیارش ۱۰ سال در شهر‌ها خدمت‌رسانی کنند. از ابتدای اجرایی‌شدن این قانون در سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۹۶، یعنی پایان دوره ده‌ساله تعهد، سهم بخش خصوصی در کمک به اتوبوسرانی شهر‌ها قابل توجه بود و گاهی تا ۷۰ درصد از خدمت‌رسانی‌ها با ناوگان آن‌ها انجام می‌شد، اما از سال ۱۳۹۶ به این طرف خروج اتوبوس‌های آن‌ها از خطوط آغاز شده و سهمشان روز‌به‌روز کمتر شد.
تهران از اولین شهر‌هایی بود که بخش خصوصی اتوبوسرانی در آن فعال شد و سهمش در خدمت‌رسانی به سرعت ۷۰ درصد رسید، اما در حال حاضر این سهم به زحمت حدود ۵۰ درصد است. بخش خصوصی در اصفهان در حوالی سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ کاملا فعال بوده و ۳۰ درصد سهم داشته که درحال‌حاضر این عدد فقط ۱۵ درصد است. 
فعالیت بخش خصوصی در مشهد از سال ۱۳۸۸ آغاز شد و در گام ابتدایی ۱۵ درصد از ناوگان شهر مشهد متعلق به این بخش بود و در اوج فعالیت آن‌ها در سال ۱۳۹۵، بیش از ۵۰ درصد در جابه‌جایی مسافران سهم داشتند و با وجود خروج ناوگان و انحلال برخی از این شرکت‌ها، باز هم در مشهد همچنان سهم آن‌ها زیاد است و به ۴۰ درصد می‌رسد. 

دولت در خرید اتوبوس به کلانشهر‌ها چقدر کمک می‌کند؟

قوانین مختلفی در کشور برای توسعه حمل و نقل عمومی وجود دارد که در بعضی از آن‌ها مستقیماً دولت موظف شده است که یا برای کلانشهر‌ها اتوبوس خریداری کند یا اینکه ۸۰ درصد قیمت یک اتوبوس را به شهرداری‌ها بدهد و مابقی را خود شهرداری‌ها پرداخت کنند، اما آن‌طور که مدیران شهری می‌گویند، در همه این سال‌ها دولت سهم خودش را هیچ‌وقت درست و درمان به شهرداری‌‌های کلانشهر‌ها پرداخت نکرده است و این حمایت‌ها فقط روی کاغذ و تقریباً صفر بوده است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، سهم دولت در حمایت از شهرداری‌های کلانشهر‌ها فقط ۴ درصد بوده است! سال ۱۳۸۴ تا ۹۱ اوج کمک‌های دولتی برای خرید اتوبوس بوده و در این بازه زمانی ۱۰ هزار اتوبوس با سهم دولت خریداری و به کلانشهر‌ها داده شده است، اما بین سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۰، هیچ خبری از خرید اتوبوس برای شهر‌ها نیست و در سال ۱۴۰۰ هم فقط ۴۹۲ اتوبوس با سهم دولت خریداری شد و از قول ۴۸۰۰ دستگاهی که در دولت سیزدهم به شهر‌ها و کلانشهر‌ها داده شد، فقط ۲۵ درصد آن محقق شد.

مردم در کلانشهر‌ها چقدر از اتوبوس استفاده می‌کنند؟

تعداد اتوبوس‌های فعال شهر تهران در دهه ۸۰ چیزی نزدیک به ۷ هزار دستگاه بود و با این تعداد اتوبوس ۶۳۰ میلیون مسافر جابه‌جا می‌شد و همزمان با کاهش تعداد ناوگان در این شهر به ۲ هزار دستگاه، میزان مسافر جابه‌جاشده به ۲۵۷ میلیون نفر مسافر رسیده است.
اما سال ۱۳۸۴ تعداد ناوگان فعال شهر مشهد فقط کمی بیشتر از هزار دستگاه بود و با این تعداد اتوبوس ۳۱۴ میلیون نفر مسافر جابه‌جا شد. این عدد در سال ۱۳۹۲ و با ۲ هزار دستگاه اتوبوس به ۳۵۳ میلیون نفر رسید و در همه‌گیری کرونا به دلیل کاهش استفاده مردم از حمل و نقل عمومی، عدد ۱۴۰ میلیون نفر مسافر در مشهد به ثبت رسید. از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳ و هم‌زمان با اضافه‌شدن اتوبو‌س‌های جدید به ناوگان سازمان اتوبوسرانی شهرداری مشهد، میزان مسافر جا‌به‌جاشده هم با رشد قابل‌ملاحظه‌ای همراه شد و به دلیل ثبات ناوگان، بیش از ۲۷۰ میلیون مسافر با این ناوگان در سطح شهر جا‌به‌جا شده‌اند. 
داده‌های شهرداری اصفهان هم نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۳ با ۱۱۰۰ دستگاه اتوبوس، عدد ۱۹۳ میلیون جا‌به‌جایی ثبت شده است و در سال ۱۴۰۳ که ناوگان این شهر به ۷۰۰ دستگاه تقلیل پیدا کرده است، فقط ۱۱۱ میلیون نفر مسافر از اتوبوس استفاده کرده‌اند. 

شهر مشهد به چند دستگاه اتوبوس نیاز دارد تا به وضعیت مطلوب برسد؟

آن‌طور که در طرح جامع حمل و نقل شهر مشهد گفته شده است، این شهر در افق طرح به ۳۴۳۰ دستگاه اتوبوس نیاز دارد که درحال‌حاضر ۱۷۱۴ اتوبوس فعال در ناوگان مشهد مشغول سرویس‌دادن به مردم هستند و این عدد نشان می‌دهد که مشهد به نیمی از افق طرح رسیده است و بهترین شهر از این نظر، مشهد است؛ با این همه، اما تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله زیادی دارد.

خودروساز‌های داخلی توان پاسخگویی به نیاز شهر‌ها را دارند؟

پاسخ این سؤال قطعاً خیر است؛ شهر‌های کشور در کوتاه‌مدت به ۶ هزار دستگاه و در میان‌مدت به ۱۰ هزار اتوبوس نیاز دارند و این یعنی سالیانه در کشور باید حداقل ۲ هزار اتوبوس تولید شود. اما خودروساز‌ها براساس آمار‌های نصفه‌نیمه‌ای که خودشان منتشر کرده‌اند، در یازده سال گذشته و در مجموع فقط ۶۱۴۰ دستگاه اتوبوس شهری تولید کرده‌اند که نشان می‌دهد به هیچ عنوان پاسخگوی نیاز کلانشهر‌ها نیست و مسئولان کشوری باید روی گزینه آزادکردن واردات اتوبوس شهری، چه نو و چه دست‌دوم، به صورت جدی فکر کنند؛ چون متوسط سن ناوگان شهری از ۵ سال در سال ۱۳۸۷ به ۱۲ سال رسیده است و اتوبوس‌ها به سرعت درحال فرسوده‌شدن هستند و باید جایگزین شوند و در این مقوله هم چاره‌ای جز ورود جدی دولت نیست. 

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی مقایسه‌ای میان کلان‌شهر‌های ایران با برخی از شهر‌های مهم اروپایی و آمریکایی از نظر تعداد ناوگان و مسافر اتوبوس انجام داده است که نتایج این بررسی و مقایسه نشان می‌دهد که وضعیت مشهد از این نظر از بسیاری از شهر‌های ایران و دنیا خیلی بهتر است. در صدر این لیست، شهر نیویورک قرار دارد که تعداد ناوگان شهری‌اش ۱۰ هزار و ۴۷۰ دستگاه است و با جمعیت ۱۸ میلیون نفری سالانه ۶۲۸ میلیون مسافر برای سامانه اتوبوسرانی آن ثبت شده است و در رده‌های دوم و سوم هم شهر‌های لندن و پاریس قرار دارند که به ترتیب ۸۹۰۰ و ۴۸۰۰ دستگاه ناوگان فعال دارند و در لندن یک‌میلیون نفر و در پاریس ۷۵۰ میلیون نفر سالانه با اتوبوس جا‌به‌جا می‌شوند. در این فهرست تهران با ۲۷۸۴ دستگاه اتوبوس و ۲۵۷ میلیون مسافر به صورت سالانه در رتبه ششم و بالاتر از شهر‌هایی مثل مادرید و شیکاگو و بارسلون قرار دارد و مشهد هم با ۱۳۷۶ دستگاه اتوبوس و مجموع ۲۷۰ میلیون جا‌به‌جایی مسافر در رتبه ۱۵ قرار گرفته است. این در حالی است که پراگ، هیوستون، بلگراد، استکهلم، لیسبون و بروکسل پایین‌تر از این شهر قرار گرفته‌اند. 

اما در مقایسه نسبت تعداد ناوگان اتوبوس به ازای هزار نفر، مشهد در میان ۴۰ شهر دنیا رتبه بیستم را دارد و بهترین شهر ایران از این نظر است. براساس شاخص‌های جهانی به ازای هر هزار نفر باید یک دستگاه اتوبوس فعال باشد که این عدد در مشهد براساس ارزیابی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی حدود نیم است.
وضعیت مشهد حتی در بهره‌‌وری ناوگان اتوبوسرانی یا همان جابه‌جایی سالیانه مسافر به ازای هر یک دستگاه اتوبوس هم از همه کلانشهر‌های ایران بهتر است و دومین شهر پرجمعیت ایران جایگاهی بالاتر از شهر‌هایی مثل لندن، مادرید، لیسبون، پاریس و... در میان ۴۰ شهر و کلانشهر دنیا رتبه ۹ را کسب کرده است. براساس آمار‌های مجلس شورای اسلامی سالیانه به ازای هر یک دستگاه اتوبوس ۲۰۰ هزار مسافر جابه‌جا می‌شوند و در رتبه‌های اول و دوم این لیست به ترتیب شهر زوریخ و بازل در کشور سوئیس با ۴۰۰ هزار نفر مسافر قرار دارند و رتبه سوم هم شهر پراگ در جمهوری چک است. به ازای هر یک دستگاه اتوبوس در این شهر، سالیانه ۳۰۰ هزار مسافر جا‌به‌جا می‌شوند.