عاشورا در آیینه نسخ خطی و صنعت چاپ

به گزارش شهرآرانیوز، فاضل هاشمی، کارشناس و پژوهشگر کتب خطی آستان قدس رضوی، در برنامه بازتاب عاشورا در کتب چاپ سنگی که ظهر امروز ۳۱ تیرماه ۱۴۰۴ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی برگزار شد، با اشاره به جایگاه فرهنگی و مذهبی حماسه عاشورا، گفت: واقعه کربلا یکی از مهم‌ترین رخداد‌های تاریخ اسلام است که پیام آن الهام‌بخش انسان‌ها در طول قرون بوده و بازتاب این پیام در متون کهن، نسخه‌های خطی و کتب چاپ سنگی، نقشی محوری در حفظ و انتقال فرهنگ ایثار و شهادت داشته است.

وی افزود: پیش از ظهور صنعت چاپ، نسخه‌های محدودی از آثار مرتبط با عاشورا وجود داشت که عمدتاً به دلیل دشواری نسخه‌برداری و هزینه‌های بالا، تنها در اختیار طبقات خاص جامعه قرار می‌گرفت. اما با ورود صنعت چاپ، به‌ویژه چاپ سنگی، تحول بزرگی در انتشار و دسترسی عمومی به متون مذهبی و عاشورایی رقم خورد.

هاشمی با اشاره به آثار ماندگار پیش از صنعت چاپ گفت: «مقتل ابی‌مخنف»، از آثار قرن دوم هجری، نخستین اثری است که به‌طور جامع واقعه کربلا را از دیدگاه موافق و مخالف روایت کرده است. پس از آن می‌توان به آثاری همچون «نورالعین فی مشهد الحسین» از ابواسحاق اسفراینی، «اللهوف» از سید بن طاووس، و «مصیرة‌الاحزان» و «منیرالاشجان» از ابن نمای حلی اشاره کرد که هر یک بخشی از زندگی و شهادت امام حسین (ع) را روایت کرده‌اند.

وی همچنین خاطرنشان کرد: با آغاز قرن دهم هجری، رویکرد مردم‌پسند به ادبیات عاشورا افزایش یافت. آثاری همچون «روضه‌الشهداء» از ملاحسین واعظ کاشفی، «مختارنامه» و «روضة‌المجاهدین» از واعظ هروی، و در قرن‌های بعد «بحارالانوار» علامه مجلسی و ترجمه فارسی آن، از مهم‌ترین متونی هستند که در قالب روضه‌خوانی و روایت مردمی، فرهنگ عاشورا را در دل جامعه نهادینه کردند.

این کارشناس ادامه داد: صنعت چاپ سنگی که در قرن سیزدهم هجری به ایران وارد شد، انقلابی در نشر متون مذهبی پدید آورد. چاپ گسترده، ارزان و تصویری متون باعث شد تا آموزه‌های عاشورا از انحصار قشر خاص خارج و در دسترس عموم مردم قرار گیرد. نخستین کتاب چاپ سنگی در ایران، قرآن مجید بود که در سال ۱۲۴۹ هجری قمری در تبریز منتشر شد و پس از آن کتب مذهبی و عاشورایی متعددی به این شیوه به چاپ رسیدند.

به گفته هاشمی، کتاب‌هایی نظیر «طوفان‌البکاء»، «سفینة‌النجاة»، «فارق‌نامه»، «دیوان فنای زنوزی»، «لمعات حسینی»، «محرم‌نامه»، «دیوان سرباز بروجردی»، «گلزار حسینی»، «اختر طوسی» و ده‌ها عنوان دیگر، با زبان و بیانی عامه‌فهم و اغلب همراه با تصویر، فرهنگ عاشورا را در میان توده مردم گسترش دادند.

وی در پایان با ارائه آماری از نسخه‌های خطی و چاپی موجود در کتابخانه‌های کشور اظهار کرد: حدود ۲۲۵۰ نسخه در موضوع عاشورا در کتابخانه‌ها ثبت شده است که از این میان، بیش از ۱۳۰۰ نسخه به زبان فارسی، ۷۵۰ نسخه به عربی، و تعدادی نیز به زبان‌های ترکی و اردو نگاشته شده‌اند. این منابع شامل متون منثور و منظوم، اشعار، مقتل‌نامه‌ها و روایات تاریخی‌اند که از قرن دوم تا سیزدهم هجری، پیکره فرهنگ عاشورایی را شکل داده‌اند.