شهروند زائرپذیر لازمه معماری اجتماعی مشهدالرضا (ع)

در آستانه روز‌های پایانی ماه صفر و حضور میلیونی مشتاقان حضرت رضا (ع) در مشهدالرضا (ع)، آماده‌سازی ظرفیت‌های شهر مشهد به دغدغه‌ای جدی برای مدیران و برنامه‌ریزان این شهر بدل می‌شود. مشهد به‌عنوان دومین کلان‌شهر مذهبی جهان و قطب زیارت جهان تشیع، نه فقط با گستره کالبدی حرم مطهر رضوی، بلکه با هویت و حافظه‌ای ساخته از قرون و اعصار، موقعیتی بی‌بدیل در جغرافیای دینی، فرهنگی و اجتماعی ایران یافته است.

تحولات ۳۵ سال اخیر، ظرفیت‌های این حرم و شهر را در ابعاد فیزیکی و خدماتی چندین‌برابر کرده است؛ چنان‌که امروز افزایش وسعت حرم از ۱۲ هزار مترمربع به بیش از یک‌میلیون مترمربع، افزایش فضا‌های مسقف و غیرمسقف، تسهیل در دسترسی‌ها، توسعه زیرساخت‌های خدماتی و در سطح شهر نیز توسعه زیرساخت‌هایی، چون پارکینگ‌های طبقاتی، خطوط ریلی زیرسطحی، مراکز درمانی و اسکان و تغذیه، نه فقط برای زائران ملی، که برای پذیرش زائران بین‌المللی نیز مهیاست.

سهم مشهد از تخت‌های مهمان‌پذیری رسمی کشور به بیش از ۵۰ درصد رسیده و در صنعت سلامت و درمان و اقامت نیز به نقطه شاخص ملی مبدل شده است. با این همه، آنچه هویت معنوی و تجربه زیارت را به سفری تکرارپذیر متمایز می‌سازد، کیفیت مواجهه زائر با روی گشاده و فرهنگ مهمان‌نوازی مردم شهر است. 

حقیقت آن است که توسعه کالبدی و خدماتی، همراه با رشد هم‌افزای سرمایه اجتماعی و اخلاق میزبانی، روح‌بخش و منجر به تأثیر پایدار خواهد بود. زیرا زائر، بیش و پیش از فضا و ساختمان، با رفتار و منش شهروندان روبه‌روست و حضورش با حس معنویت، خاطره و ارتباط انسانی پیوند می‌خورد. در این میان، نقش نهاد تعلیم و تربیت در خط مقدم تربیت شهروندانی زائرپذیر و مهمان‌نواز، حیاتی است. 

امروز لازم است فصل مستقلی به «پرورش شهروند مهمان‌نواز» در آموزش رسمی شهر مشهد افزوده شود؛ آموزه‌هایی درباره جایگاه زائر، جایگاه زیارت، ارزش خدمت به زائران و نیز ظرفیت‌پذیری، مهارت‌های ارتباط بین‌فرهنگی، احترام به تفاوت‌ها و پذیرش مسئولیت اجتماعی در قبال زائران و مسافران.

طرح‌هایی از جنس «گام‌های عاشقی» باید به‌صورت ساختاری، پیوسته و هدفمند در مدارس، درهم‌تنیده با خانواده‌ها و اولیای مدرسه، نهادینه شود تا هر دانش‌آموز از همان سال‌های نخست، خود را همسایه امام‌رضا (ع) و میزبان میهمانانش بداند. از سوی دیگر، نهاد‌های محوری، چون صداوسیما، شهرداری، نهاد نماز جمعه و جماعات و تشکل‌های مردمی نیز باید مأموریت پیوسته و خلاقانه‌ای برای فرهنگ‌سازی و مهارت‌آموزی اقشار مختلف به عهده بگیرند.

صداوسیما می‌تواند با تولید برنامه‌های هدفمند و آموزش مهارت‌های میزبانی، سطح آگاهی و انگیزه خدمت را در تراز آموزه‌های دینی بالا ببرد. ائمه جماعات و مبلغان دینی نیز می‌توانند حلقه اتصال گفتمان مهمان‌نوازی دینی با جامعه باشند و مساجد را به کانون تجربه‌های عینی میزبانی بدل کنند. درنهایت، صرف توسعه زیرساخت‌ها بدون نوسازی، روح جمعی میزبانی، تجربه زیارت را سرد و خدمات را بی‌رنگ خواهد ساخت.

امروز بیش از هر زمان، مشهد نیازمند است برای توجه بیشتر در تربیت شهروند زائرپذیر طرحی نو دراندازد؛ حلقه‌ای مفقوده که فقط با عزم و همدلی نهادی، رسانه‌ای و مردمی می‌توان آن را به نفع آینده معنوی و اجتماعی شهر بازیافت و تقویت کرد.