خشم کنترل نشده در کودکان می‌تواند به پرخاشگری منجر شود و آسیب‌های درونی و بیرونی زیادی برجا بگذارد
معصومه متین نژاد | شهرآرانیوز؛ وسایل دستش را با شدت به دیوار می‌کوبد. از چین و چروکی که به صورتش می‌آید معلوم است دستش بد جوری درد گرفته است. به روی خودش نمی‌آورد. بعد هم به طرف مادرش یورش می‌برد و با سر چند ضربه به او می‌زند. آخر سر هم راهی اتاقش می‌شود و در را محکم می‌بندد. تمام مدت رفتارش را نادیده می‌گیرم تا شاید کمتر واکنش نشان بدهد. مانی ٧ سال دارد. تا آنجایی که یادم می‌آید بچه‌ای آرام و منطقی بود. از دوستم درباره این تغییر رفتارش می‌پرسم. او هم دلیل این رفتار‌های اخیر مانی را نمی‌فهمد. فقط می‌داند از زمانی که مانی مدرسه می‌رود، خیلی زودرنج شده است و پرخاش می‌کند.
حدس می‌زنم در مدرسه برایش اتفاقی افتاده یا همکلاسی‌های زورگویی داشته باشد. ظاهرا مانی حتی حاضر به حرف زدن درباره وقایع مدرسه اش هم نیست. در بیشتر مواقع در لاک خودش فرو رفته است و گاهی خشمش را همراه با پرخاش نشان می‌دهد. درباره این تغییر رفتار ناگهانی با دکتر حسین کدخدا، روان شناس کودک و نوجوان، صحبت می‌کنم. توضیحاتی می‌دهد و بعد هم قرار می‌گذاریم مانی را ببیند، توضیحاتی که فکر می‌کنم خواندنش برای همه والدینی که یک کودک یا نوجوان در خانه دارند ضرور باشد تا پیش از وقوع اتفاقاتی این چنین، علاج واقعه کنند.
خشم طبیعی و پرخاشگری غیرطبیعی
خشم یک احساس طبیعی در ما آدم هاست که وقتی با مانعی در زندگی روبه رو می‌شویم بروز می‌کند. بنابراین، از کسی نمی‌توان و نباید انتظار داشت اصلا خشمگین نشود. مهم این است که آن را کنترل کند و به پرخاشگری منجر نشود. پرخاشگری برخلاف خشم یک اختلال رفتاری در افراد است که می‌تواند به اشکال مختلف بروز کند. وقتی پرخاشگری حالت بیرونی داشته باشد، فرد به دیگران صدمه وارد می‌کند. این صدمه می‌تواند بدنی یا زبانی باشد. وقتی پرخاشگری متوجه درون باشد، فرد رفتار‌های خودآسیب رسان خواهدداشت.
منشأ و علت پرخاشگری در بچه‌ها
پرخاشگری به هرشکلی که باشد، نشانی از یک اختلال رفتاری است و قبل از هرگونه برخورد با آن، باید علتش را یافت. در بروز این رفتار در بچه‌ها عوامل زیادی نقش دارند که در یک دسته بندی کلی می‌توان به این موارد اشاره کرد.
وراثت و محیط
وقتی پدر و مادری رفتار‌های پرخاشگرانه دارند، فرزندانشان هم با درصد بالایی احتمال بروز چنین رفتار‌هایی را خواهند داشت. اصولا بین عوامل ژنتیکی و محیطی رابطه‌ای نزدیکی وجود دارد. یعنی خیلی وقت‌ها یک اختلال یا بیماری که ژنتیکی به نظر می‌آید، جنبه اکتسابی هم پیدا می‌کند و بچه‌ها آن را تقلیدگونه از والدینشان یاد می‌گیرند.
نتیجه بررسی‌های پژوهشگران نشان می‌دهد والدینی که بیماری‌های روحی روانی مانند افسردگی دارند، بیش از دیگران در معرض پرخاشگری هستند و آن را به فرزندانشان منتقل می‌کنند. همچنین والدینی که باهم سازگاری ندارند و مدام بینشان تنش ایجاد می‌شود در معرض پرخاشگری اند و ناخواسته آن را به فرزندانشان منتقل می‌کنند.
ویژگی‌های فردی
بیشتر بچه‌های قلدر و زورگو جثه درشتی دارند. این موضوع درباره پرخاشگر‌ها هم گاهی صدق می‌کند. یعنی بچه‌هایی که جثه درشتی دارند در برخورد با دیگر بچه‌ها برای به کرسی نشاندن حرف یا خواسته خود، به جای استفاده از زبان و فکر، از راحت‌ترین ابزاری که دراختیار دارند یعنی فیزیک بدنی استفاده می‌کنند.
فیلم‌ها و کارتون‌ها
نتایج بررسی‌های پژوهشگران نشان می‌دهد بچه‌هایی که مدام در معرض تماشای فیلم‌ها و کارتون‌های خشن هستند رفتار‌های پرخاشگرانه بیشتری از خود نشان می‌دهند. همچنین به این دلیل که با نشستن جلو تلویزیون و رایانه تحرک کمتری دارند، بیشتر خسته می‌شوند و، چون فضای مناسبی برای تخلیه انرژی در دسترسشان نیست، دست به رفتار‌های خشن و پرخاشگرانه می‌زنند.
جالب است بدانید وقتی بچه‌ها تماشاگر فیلم‌ها و کارتون‌هایی هستند که قهرمانان آن‌ها رفتار‌های خشنی دارد، میزان خشونت در آن‌ها بالا می‌رود، ولی اگر در همین فیلم و کارتون قهرمان داستان بابت رفتار‌های هنجارشکنش تنبیه شود، میزان رفتار‌های خشن و پرخاشگرانه هم در بچه‌ها به طور چشمگیری کاهش می‌یابد.
محیط زندگی
محیط زندگی هم نقش بسزایی در بروز این رفتار‌ها در بچه‌ها دارد. اگر در محله‌ای زندگی می‌کنید که جرم خیز است، طبیعی است که فرزندتان برای حمایت از خودش در برابر این آسیب‌ها ناچار از بروز رفتار‌های پرخاشگرانه و خشن باشد تا بتواند بقای خودش را تضمین کند. این موضوع برای محیط خانواده یا مدرسه هم صدق می‌کند. یعنی وقتی کودکی خانواده یا دوستانی زورگو و خشن دارد، ناچار است از خود چنینی رفتار‌هایی را بروز دهد. بچه‌ها در سنین پایین کنش و واکنش بیشتری نسبت به والدینشان و در سنین بالا نسبت به دوستانشان خواهند داشت.
بیماری‌ها
بیماری‌های جسمی به ویژه وقتی مزمن هم باشند، توان و طاقت آدمی را کم می‌کنند و معمولا فرد رفتار‌های پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهد؛ بنابراین اگر فرزندتان بیماری‌ای مانند انگل، آلرژی، عفونت ادراری یا حتی کم خونی دارد و رفتار‌های پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهد، رفتارش غیرطبیعی نیست.
حساسیت زیاد
بچه‌هایی که حساسیت زیادی دارند یا زودرنج هستند و زود عصبی می‌شوند معمولا به دنبال بروز خشم از خودشان رفتار‌های پرخاشگرانه نشان می‌دهند. این پرخاشگری گاهی بیرونی است و باعث آزار دیگران می‌شود و گاهی درونی است و باعث می‌شود که دست به رفتار‌های خود آسیب رسان بزنند.
نقش جنسیت در میزان پرخاشگری
جنسیت رابطه مستقیمی با میزان و نوع پرخاشگری در بچه‌ها دارد. معمولا پسر‌ها پرخاشگرتر از دختر‌ها هستند و این پرخاشگری بیشتر جنبه جسمی دارد. یعنی از قدرت بدنی برای نشان دادن آن استفاده می‌کنند، ولی در دختر‌ها بیشتر لفظی است. نتایج یک بررسی میدانی در بین کودکان پیش دبستانی نشان می‌دهد پسر‌ها به ویژه هنگامی که به آن‌ها حمله شود یا کسی مخل کارهایشان باشد، بیشتر تلافی می‌کنند.
این در حالی است که دختران در مقابل خواسته‌های والدین و دیگر بزرگ سالانشان بیشتر فروتنی نشان می‌دهند. بخشی از این موضوع به عملکرد هورمون تستوسترون در پسر‌ها برمی گردد که رفتار‌های تهاجمی را منجر می‌شود و بخش دیگر آن هم جنبه فرهنگی دارد. یعنی آزادی عمل بیشتری که جامعه و خانواده برای پسر‌ها در مقایسه با دختر‌ها قائل می‌شود، آن‌ها را پرخاشگر و تهاجمی کرده است.
رابطه پرخاشگری و سن و سال
رفتار‌های پرخاشگرانه در بچه‌ها معمولا از دوسالگی شروع می‌شود و با رفتن آن‌ها به مدرسه و درک اینکه برای حفظ ارتباطات اجتماعی با دیگران نیازمند خودکنترلی بیشتری است کاهش می‌یابد. این رفتار‌ها دوباره در نوجوانی قدری شدت می‌گیرد، در هجده سالگی به اوج خود می‌رسد و بعد دوباره سیر نزولی پیدا می‌کند. مطالعات پژوهشگران در این زمینه نشان می‌دهد پرخاشگری در پسران بین ١۶ تا ١٨ سال و در دختران بین ١٣ تا ١۵ سال شدت بیشتری دارد.
علائم پرخاشگری در بچه‌ها
اگر فرزندی دارید که نمی‌تواند با موقعیتش راحت کنار بیاید، خیلی زودرنج و حساس است و زودبرانگیخته می‌شود یا تحریک پذیر است، زمینه پرخاشگری در او زیاد است و باید مراقبش باشید. برای اینکه بدانید رفتار‌های او طبیعی است یا نه، باید رفتارهایش را با دیگر بچه‌های هم سن و سال و هم جنس خودش مقایسه کنید. اگر دیدید رفتارهایش از حالت طبیعی خارج شده است و کار‌هایی می‌کند که بقیه بچه‌های هم رده او انجام نمی‌دهند، باید بدانید مشکلی دارد.
این پرخاشگری اگر برو ن ریز باشد، مدام با دیگران به تنش می‌خورد و اگر درون ریز باشد، منزوی و منفعل خواهد شد. نداشتن تحرک کافی، نجوشیدن با دیگر بچه ها، بی قراری، زود از جا پریدن و آرامش نداشتن در خواب می‌تواند از دیگر نشانه‌هایی باشد که شما را از وجود مشکلی در فرزندتان خبردار می‌کند.
روش‌های مقابله با پرخاشگری
بخشی از روند درمان پرخاشگری در بچه‌ها دست خود والدین است و برای بخش دیگر آن، یعنی وقتی پرخاشگری جنبه بیمارگونه پیدا می‌کند و کاری از دست والدین برنمی آید، لازم است یک مشاور و روا ن شناس وارد عمل شود.
علت مشکل را بیابید
در قدم اول باید علت و منشأ پرخاشگری را در بچه‌ها پیدا کرد. پس در رفتارهایشان دقت کنید تا متوجه شوید چه زمان‌هایی و به چه دلایلی دست به پرخاشگری می‌زنند. این آگاهی به شما کمک می‌کند با دانش بیشتری به مقابله با علت مشکل بروید.
در زمان مناسب مداخله کنید
امیر مؤمنان علی (ع) می‌فرمایند: زمان عصبانیت، از تهدید، تنبیه و تصمیم گیری بپرهیزید تا آنکه آرام شوید. بنابراین، اینکه چه زمانی با رفتار نادرست فرزندتان برخورد کنید بر تأثیرپذیری او بسیار مؤثر است.
با هم حرف بزنید
حرف زدن و شنیدن حرف‌های کسی که عصبانی، خشمگین و ناراحت است، البته نه در همان لحظه، نقش بسزایی در آرام کردن او و دادن یک تصویر آگاهانه از رفتارش به او دارد. این افراد، چون توانایی استفاده از زبان را ندارند، در واکنش به مانع ایجادشده پرخاش می‌کنند. پس اجازه بدهید در زمانی مناسب، فرزندتان حرف هایش را بزند و حرف‌های شما را هم بشنود تا آرام بگیرد.
الگو‌های فرزندتان را اصلاح کنید
لابد شنیده اید که بچه‌ها آن چیزی که ما بخواهیم نمی‌شوند بلکه چیزی می‌شوند که ما هستیم. چه بخواهید چه نخواهید الگوی فرزندانتان هستید؛ بنابراین اگر رفتاری خشن و پرخاشگر حتی با دیگران داشته باشید، این رفتار به مرور در فرزندتان ایجاد خواهد شد.
به موقع از تنبیه استفاده کنید
تنبیه و تشویق ٢ بال تربیتی هستند که والدین باید از آن‌ها آگاهانه و در زمان مناسب استفاده کنند. گاهی تنبیه، البته نه از نوع بدنی، و محروم کردن بچه‌ها از چیز‌هایی که دوست دارند می‌تواند یک رفتار نادرست را در آن‌ها اصلاح کند یا دست کم به آن‌ها انگیزه لازم را برای تعدیل رفتارشان بدهد.
اصول فرزندپروری را یاد بگیرید
شیوه درست برخورد با بچه‌ها و توجه به موقع به آن‌ها می‌تواند یک رفتار را در آن‌ها تقویت کند یا تغییر دهد. گاهی والدین با بی توجهی به رفتار‌های خوب در بچه‌ها ناخواسته آن‌ها را وادار می‌کنند از رفتار‌های خشن و پرخاشگرانه برای جلب توجه والدینشان استفاده کنند، چون بیشتر والدین به رفتار‌های نادرست در فرزندانشان واکنش سریع نشان می‌دهند.
بر دوستانش نظارت داشته باشید
رفتار‌های پرخاشگرانه با ورود بچه‌ها به مدرسه کم می‌شود، چون آن‌ها مجبورند برای حفظ تعامل با دیگران، خودکنترلی بیشتری روی رفتارهایشان داشته باشند. اگر این موضوع برعکس عمل کند، یعنی بچه‌ها در تعامل با دوستانی هستند که خشن و پرخاشگرند؛ بنابراین لازم است بر دوستان فرزندتان و خانواده‌های آن‌ها هم نظارت کاملی داشته باشید.