به گزارش شهرآرانیوز؛ با پیشرفت علم پزشکی، به‌ویژه در حوزهٔ درمان ناباروری، زوج‌های زیادی که امکان فرزندآوری طبیعی ندارند، حالا می‌توانند با کمک روش‌هایی مثل لقاح مصنوعی، اهدای تخمک و اسپرم، انتقال جنین و استفاده از رحم جایگزین (رحم اجاره‌ای) صاحب فرزند شوند.
این روش‌ها در نگاه اول، راه‌حل‌های ساده و کاربردی برای یک مشکل پزشکی به نظر می‌رسند. اما در عمل، با پرسش‌ها و چالش‌های مهمی روبه‌رو هستند؛ به‌ویژه وقتی پای مسائل شرعی، اخلاقی و فقهی به میان می‌آید.
در جامعه‌ای که شرع و اعتقادات دینی با تار و پود و بافت فکری مردم عجین است، تنها موفق بودن این روش‌ها از نظر علمی کافی نیست. باید دید انجام آنها از نظر شرعی چه حکمی دارد.
آیا گرفتن اسپرم یا تخمک از فردی غیر از همسر جایز است؟ آیا می‌توان جنینی را که از یک زن و شوهر تشکیل شده، به رحم زن دیگری منتقل کرد؟ حکم لمس و نگاه در مراحل درمان چیست؟ و اصلاً بچه‌ای که با این روش‌ها به دنیا می‌آید، از نظر فقهی فرزند چه کسی محسوب می‌شود؟ اینها تنها بخشی از پرسش‌های فقهی است که نیاز به بررسی دقیق دارند.
از طرفی، همهٔ مراجع تقلید نظر یکسانی دربارهٔ این موضوعات ندارند. برخی از آنها استفاده از این روش‌ها را تنها در موارد ضروری مجاز می‌دانند و برخی دیگر شرایط ساده‌تری را در نظر گرفته‌اند. به همین دلیل، آشنایی با دیدگاه‌های فقهی دربارهٔ این مسائل برای خانواده‌ها، پزشکان، و حتی قانون‌گذاران اهمیت زیادی دارد.
برای درک بهتر جزئیات این احکام و آگاهی از شرایط صحیح استفاده از این روش‌ها، با حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر «محمدعلی قاسمی» مدیر گروه فقه پزشکی مرکز ائمهٔ اطهار و مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی گفت‌و‌گو کرده‌ایم.
«رحم اجاره‌ای» یا «رحم جایگزین» یعنی چه؟
قاسمی: یکی از روش‌های فرزندآوری برای زوج‌هایی که دچار مشکلات ناباروری هستند، استفاده از «رحم جایگزین» یا «رحم اجاره‌ای» است.
وقتی زنی به دلایل مختلفی نمی‌تواند فرزندآوری کند، به این معنا که قادر نیست جنین را در رحم خود پرورش دهد، از رحم زن دیگری استفاده می‌شود. یعنی پس از اینکه از تخمک این زن و اسپرم همسرش استفاده شد و در خارج رحم لقاح صورت می‌گیرد، سپس جنین تشکیل‌شده را به رحم زنی که به عنوان رحم اجاره‌ای مطرح است، منتقل می‌کنند.
در چه شرایطی از رحم اجاره‌ای استفاده می‌شود؟
قاسمی: دلایل عدم توانایی زن در استفاده از رحم خود برای فرزندآوری در علم پزشکی متفاوت است. از جمله:
- زنان در سنین بالا (۴۸ سال به بالا) که قبلاً تخمک خود را ذخیره کرده باشند؛ اما به دلیل بالا بودن سن، امکان بارداری و حمل جنین در رحم خود را نداشته باشد.
- زنانی که دچار بیماری‌ها و ناهنجاری‌های رحمی هستند؛ مانند چسبندگی شدید رحم یا مشکلات دیگر رحمی که امکان بارداری در رحم خود را ندارند.
- زنانی که به طور کلی رحم ندارند (یعنی به دلایل پزشکی یا غیرپزشکی رحم آنها برداشته شده است)، اما قبلاً تخمک خود را ذخیره کرده‌اند.
- زنانی که پیش‌تر چندین بار انتقال جنین یا IVF انجام داده‌اند و هر بار ناموفق بوده‌اند.
- زنانی که به دلایل پزشکی بارداری برای آنان خطرناک است؛ مانند افرادی که دچار فشار خون بالا، مشکلات قلبی یا... هستند و نمی‌توانند جنین را در رحم خود حمل کنند.
- زنانی که سقط جنین‌های مکرر و متنوع داشته‌اند و می‌دانند بارداری مجددشان هم منجر به سقط خواهد شد.
در این گونه موارد و برخی موارد دیگر پزشکی، متخصصان برای فرزندآوری معمولاً روش رحم جایگزین را به زوج پیشنهاد می‌کنند.
حکم فقهی استفاده از روش رحم جایگزین در شرایطی که زن دچار یکی از مشکلات ذکرشده باشد، چیست؟
قاسمی: تقریباً عموم فقها پذیرفته‌اند که در صورت وجود ضرورت، استفاده از رحم اجاره‌ای به خودی خود اشکالی ندارد. اگر چه باید از محرمات دیگر که ملازم این روش‌ها است پزهیز کرد.
رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز می‌فرمایند به شرطی استفاده از این روش‌ها، جایز است که مستلزم لمس و نظر حرام نباشد؛ یعنی این کار با گناه همراه نباشد و توسط دستگاه یا همسر شخص انجام شود. بنابراین، به خودی خود (فی نفسه) این عمل اشکالی ندارد.
برخی از فقها بر این باورند فردی که این کار را انجام می‌دهد باید محرم باشد و در صورتی که نامحرم باشد، به‌دلیل لزوم لمس و نگاه، اشکال دارد و باید از این عمل دوری کرد.
برخی دیگر از فقها هم اظهار داشته‌اند که اگر ضرورت وجود داشته باشد، جایز است و در غیر این صورت جایز نیست.
بنابراین، در پاسخ به این سؤال که فردی بدون هیچ ضرورتی بخواهد از این روش‌ها استفاده کند، برخی از فقها مثل آیت‌الله مکارم آن را دارای اشکال می‌دانند.
نسب کودکی که از رحم جایگزین متولد می‌شود به چه کسی می‌رسد؟ در واقع آن کودک، فرزندِ صاحبِ اسپرم و تخمک است یا فرزندِ صاحبِ رحم؟
قاسمی: تقریباً تمامی فقیهان حال حاضر بیان کرده‌اند که صاحب اسپرم، پدر اصلی کودک و صاحب تخمک، مادر اصلی او محسوب می‌شود.
برخی از فقها، مانند آیت‌الله مکارم، بر این باورند که زنی که این جنین را در رحم خود حمل کرده نیز اگر فرزند پسر باشد، با او محرم خواهد بود. علت این حکم، این است که کودک به مدت نه ماه در رحم این زن پرورش یافته است و همانند فرزندی که به سبب رضاع و شیر خوردن محرم می‌شود، این فرزند نیز محرم می‌شود.
برای تشکیل و انتقال جنین چه شرایطی از نظر شرعی باید در نظر گرفته شود؟
قاسمی: فرد اهداکننده در انتقال یا ایجاد جنین، نباید از مسیر حرام اقدام به این کار کند. در گرفتن اسپرم و گرفتن تخمک برای تشکیل جنین نباید از مسیر حرام رفت، مگر در صورت ضرورت؛ که در برخی موارد و طبق شرایطی ضرورت، حرمت را برمی‌دارد.
بنابراین، گرفتن اسپرم باید از طریق همسر شرعی مرد باشد، نه از طریق استمنا؛ چون استمنا حرام است. تا جایی که ممکن است، باید از طریق شرعی صورت پذیرد.
فرد گیرنده نیز در انتقال این جنین به رحمش باید رعایت احکام لمس و نگاه را داشته باشد. اگر این کار حرام است، فقط در صورت ضرورت جایز است و در غیر ضرورت، جایز نخواهد بود.
فارس: آیا لازم است صاحب رحم جایگزین، به صاحب اسپرمی که جنین از آن تشکیل شده محرم باشد؟
در انتقال جنین، مشکل در محرمیت کمتر است. البته این موضوع دلیل فقهی دارد و مراجع عظام تقلید بر اساس ادله و دلایل و مبانی فقهی چنین نظراتی را ارائه می‌دهند.
در انتقال جنین، خیلی از فقها، از جمله آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله خامنه‌ای معتقدند که انتقال جنین، حتی اگر محرم هم نباشد، به رحم زنی برای بزرگ کردن و به سامان رساندن آن جنین اشکالی ندارد.
البته مراجعی هم هستند که در انتقال جنین نیز چنین اجازه‌ای را نمی‌دهند و اگر کسی مقلد آنها باشد، باید رعایت این مسئله را بکند.
وضعیت محرمیت کودک متولدشده با صاحب رحم و بستگان او چگونه است؟
قاسمی: اگر زنی به کودکی طبق شرایطی شیر بدهد، آن کودکِ غریبه مانند فرزند خودش از جهت محرمیت با همهٔ کسانی که فرزندانش محرم هستند، محرم خواهد بود. به این معنا که خواهر این زن، خالهٔ آن کودک محسوب می‌شود، برادر او دایی کودک است و دختران این زن نیز خواهران رضاعی آن کودک خواهند بود. در واقع، به این ترتیب فردی به جمع محارم این زن، نسل او و همهٔ اقوامش افزوده می‌شود.
حال اگر زنی کودکی را در رحم خود پرورش دهد، در حالی که نطفهٔ کودک حاصل از ترکیب تخمک و اسپرم یک زن و مرد بیگانه در خارج از رحم بوده و هیچ ارتباطی به این زن نداشته است، وقتی این نطفه در رحم او کاشته و پرورش داده می‌شود، برخی علما چنین استدلال می‌کنند که همان‌طور که در رضاع با رشد کردن بدن کودک به واسطهٔ شیر، محرمیت ایجاد می‌شود، در پرورش کودک در رحم نیز چنین محرمیتی برقرار خواهد شد. در رحم جای رشد طبیعی کودک است و وقتی جنین در آنجا پرورش می‌یابد، دست‌کم به اندازهٔ رضاع، رابطهٔ محرمیت ایجاد می‌شود.
برخی از فقها بر این باورند که در چنین حالتی، نیازی نیست زن حتماً مجرد باشد؛ همان‌طور که یک زن متأهل نیز می‌تواند با شیر دادن، کودک و نسل او را به خود و خانواده‌اش محرم (از نوع رضاعی) کند. در مورد رحم جایگزین نیز همین حکم جاری است. زیرا زنی که کودک را در رحم خود پرورش داده، گرچه مادر واقعی او از نظر نسبی نیست، اما از نظر محرمیت مثل مادر تلقی می‌شود.
مدتی است که دیده می‌شود بعضی از بانوان بدون اینکه ضرورت یا مشکل پزشکی وجود داشته باشد، ترجیح می‌دهند فرزند خود را از رحم فرد دیگری به دنیا بیاورند؛ مثلاً برای فرار از سختی‌ها و مشکلات دوران بارداری، حفظ تناسب اندام و... آیا بدون ضرورت‌های پزشکی هم زوج‌ها مجاز به استفاده از رحم جایگزین هستند؟
قاسمی: برخی مراجع تقلید، مانند حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، به‌طور مطلق انتقال جنین به رحم زن مورد نظر را، حتی بدون ضرورت، به شرط اینکه لمس و نگاه حرام صورت نگیرد، جایز می‌دانند. بدون ضرورت یعنی مثلاً زنی نمی‌خواهد خودش فرزندش را در رحم بزرگ کند. ولی باید وقتی انتقال جنین انجام می‌شود، لمس و نظر حرام صورت نگیرد.
ولی به‌طور مطلق فتوا می‌دهند که این کار به خودی خود اشکالی ندارد.
برخی از فقها مانند مرحوم حضرت آیت‌الله تبریزی، انتقال جنین به رحم زن دیگر را هم مشکل‌دار می‌دانند و می‌فرمایند جایز نیست. آقای تبریزی می‌فرمایند که فقط از شوهر خودش جایز است و از غیر همسر، به هیچ وجه جایز نیست.
حکم انتقال یا اهدای تخمک یک خانم به رحم خانمی دیگر چیست؟
قاسمی: انتقال تخمک از نظر هیچ‌کدام از فقها اشکالی ندارد. البته اگر لازمه‌اش این باشد که حرامی انجام شود، آن موضوع از بحث ما خارج است و باید تا جایی که ممکن است رعایت مسائل شرعی دیگر صورت گیرد. ولی اگر ضرورت باشد، اشکالی نخواهد داشت.
تا چند سال پیش در ایران اهدای اسپرم انجام نمی‌شد. اما مدتی است که این اتفاق هم در حال وقوع است. حکم استفاده از اسپرم اهدایی در درمان ناباروری چیست؟
قاسمی: در این زمینه فتوای مراجع عظام تقلید مختلف است؛ چه در خود انتقال اسپرم و چه در انتقال جنینی که از اسپرم مرد بیگانه ایجاد شده باشد.
حضرت امام (ره)، آیت‌الله خوئی، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله تبریزی، آیت‌الله وحید خراسانی، آیت‌الله صافی و آیت‌الله مکارم استفاده از اسپرم مرد بیگانه را در رحم خانمی که همسر او نیست، چه با اجازهٔ زن باشد چه بدون اجازه‌اش، چه با اجازهٔ شوهرش باشد چه بدون اجازهٔ شوهرش، جایز نمی‌دانند. یعنی در انتقال اسپرم، زن باید به صاحب اسپرم محرم باشد.
تنها مرجعی که اهدای اسپرم در این فرض را جایز می‌دانند و می‌فرمایند نیازی به محرمیت ندارد رهبر انقلاب، آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای هستند. ایشان می‌فرمایند این عمل به خودی خود اشکالی ندارد، ولی از لمس و نگاه حرام باید پرهیز شود.
بچه هم متعلق به زن و مرد صاحب نطفه است و احکام شرعی نسبت به صاحب رحم باید احتیاط رعایت شود یا هر کسی به فتوای مرجع خویش در این زمینه مراجعه کند.
اساساً لقاح مصنوعی (IVF) سلول‌های جنسی دو نامحرم از نظر شرعی جایز است؟
قاسمی: به طور کلی تلقیح مصنوعی تخمک و اسپرم زن و مرد نامحرم در محیط آزمایشگاهی و کاشت آن در رحم زن، به خودی خود اشکال ندارد. ولی از این جهت که تلقیح مصنوعی غالباً با آشکار شدن نواحی خصوصی بدن یا لمس و نگاه در روند درمان همراه است، از این جهت حرام است. بنابراین، در غیر حالت ضرورت، مراجعه‌کننده مجاز به آشکار کردن این قسمت‌های بدن نیست.
البته برخی از فقها هستند که همین تلفیق خارج از رحم و در محیط آزمایشگاهی را هم جایز نمی‌دانند. بنابراین، در تمام این احکام هر کسی باید به مرجع خودش مراجعه کند.
اگر خانم متأهلی بخواهد رحم خود را اجاره بدهد و مقلد کسی باشد که اجاره دادن رحم را جایز می‌داند، در این صورت آیا اجازهٔ همسرش لازم است؟
قاسمی: بله. عموم فقهایی که در این زمینه نظر فقهی داده‌اند، فرموده‌اند که باید با اجازهٔ همسرش باشد. دلیلش هم واضح است. زندگی مشترک دو انسان نباید تحت‌الشعاع برخی از مسائل قرار بگیرد و باید با رضایت شوهرش چنین کاری را انجام دهد. در غیر رضایت شوهر، چنین اجاره‌ای درست نخواهد بود.
به طور کلی فتوا‌های مربوط به حوزهٔ درمان ناباروری را چگونه می‌توان جمع‌بندی کرد؟
بر اساس فتاوای ارائه‌شده از سوی مراجع مختلف، اصلِ انجام روش‌هایی مانند لقاح مصنوعی، انتقال جنین، اهدای تخمک و استفاده از رحم جایگزین، در صورتی که با گناه همراه نباشد (مانند لمس یا نگاه حرام)، به خودی خود جایز است. در مواردی که چنین شرایطی اجتناب‌ناپذیر باشد، اگر ضرورت پزشکی وجود داشته باشد، حرمت برداشته می‌شود و انجام آن جایز خواهد بود.
در میان این روش‌ها، استفاده از رحم جایگزین در مواردی مانند فقدان رحم، ناهنجاری‌های رحمی یا بیماری‌های خطرناک برای مادر، از نظر اغلب فقها با رعایت موازین شرعی مجاز شمرده شده است. رهبر انقلاب حتی در موارد غیرضروری هم، به‌شرط پرهیز از محرمات شرعی، آن را جایز می‌دانند. در مورد نسب فرزند، همهٔ فقها معتقدند که کودک متعلق به زن و مرد صاحب اسپرم و تخمک است، و نه صاحب رحم.
در مورد اهدای تخمک، همهٔ مراجع آن را در صورت رعایت ضوابط شرعی جایز می‌دانند. اما دربارهٔ اهدای اسپرم، اختلاف‌نظر جدی وجود دارد: بیشتر فقها آن را غیرمجاز می‌دانند، حتی با رضایت زن و شوهر. تنها آیت‌الله خامنه‌ای است که در صورت رعایت احکام شرعی، اهدای اسپرم را جایز می‌دانند و کودک را به صاحب اسپرم و تخمک ملحق می‌دانند.
همچنین دربارهٔ تلقیح مصنوعی اسپرم و تخمک دو نامحرم در محیط آزمایشگاه، برخی فقها آن را مجاز، و برخی نیز از اساس جایز نمی‌دانند. نکتهٔ مهم در همهٔ این روش‌ها آن است که اگر در مسیر درمان، مسائلی مانند آشکار شدن نواحی خصوصی بدن یا تماس فیزیکی با نامحرم وجود داشته باشد، در حالت غیرضرورت شرعاً جایز نیست.
در نهایت، در موضوعات نوظهور پزشکی که با مسائل فقهی گره خورده‌اند، مراجعه به فتوای مرجع تقلید هر فرد ضروری است. انجام هر یک از این روش‌ها، بدون اطلاع از احکام مربوط به آن، می‌تواند پیامد‌های دینی، اخلاقی و حتی قانونی در پی داشته باشد.
منبع: فارس