انفاق، بدون مرز | آموزه‌های دینی درباره مسئولیت‌پذیری اجتماعی چه می‌گویند؟

به گزارش شهرآرانیوز؛ آنچه تمدن غربی و ایادی‌اش به اسم نوع‌دوستی در زرورق حقوق بشرِ جعلی و نمادین عرضه می‌کنند، به قول معروف هرگز به پای آنچه اسلام درقالب تعاون و همدلی و گره‌گشایی از هم‌نوعان توصیه می‌کند، نمی‌رسد؛ به‌ویژه که می‌بینیم همین نوع‌دوستیِ گزینشی و نیم‌بند برای عده‌ای خاص، حق مسلم و برای دیگران تابویی است که نباید از آن حتی سخن بگویند.

اما درمقابل آن آموزه‌های دینی اسلام است که با تجلی در قرآن و روایات، دغدغه‌مندی برای دیگران را فارغ از قوم و مذهب و زبان و شرط مسلمانی می‌داند. در این‌باره با حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدی شریعتی‌تبار، مدیرگروه انقلاب و تمدن اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان‌قدس‌رضوی و کارشناس مذهبی، گفت‌و‌گو کرده‌ایم.

مثل یک پیکر

در فرهنگ اسلامی و آموزه‌های دینی ما که در قرآن و سنت تجلی پیدا کرده است، انسان‌ها به‌ویژه مؤمنان و متدینان نباید دربرابر گرفتاری و درد و رنج و مشکلات دیگران بی‌تفاوت باشند، بلکه باید خود را شریک غم و گرفتاری آنها و دارای مسئولیت برای رفع این مشکلات و درد‌ها بدانند. پیامبر گرامی اسلام (ص) در حدیثی می‌فرمایند: «مَثَل انسان‌ها و بنی‌آدم در همین احساسی که به یکدیگر دارند، مانند ارتباط اعضای بدن یک انسان است که اگر عضوی دچار مشکل شود، این درد به بقیه اعضا نیز سرایت می‌کند.»

شرط مسلمانی

شاید یکی از منابع الهام شیخ اجل سعدی در شعر معروف «بنی‌آدم اعضای یکدیگرند/ ز آفرینش ز یک پیکرند// چو عضوی به درد آورد روزگار/ دگر عضو‌ها را نماند قرار» همین حدیث نبوی باشد. علاوه بر این، در جوامع حدیثی ما بابی به نام «باب اهتمام به امور مسلمین و اقدام برای رفع مشکلات دیگران» وجود دارد که توصیه‌های روایی را درباره دغدغه‌مندی و مسئولیت‌پذیری در مواجهه با مشکلات دیگران بیان می‌کند؛ چنان‌که پیامبر (ص) در حدیثی معروف می‌فرمایند: «کسی که هر روز صبح به فکر دیگران نباشد و اهتمام به امور مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست.»

ما در برابر هم مسئولیم

در فرهنگ اسلامی، احساس مسئولیت دربرابر درد و رنج و مشکلات و گرفتاری دیگران، یک اصل و رکن اساسی است. پیامبر اکرم (ص) در این‌باره می‌فرمایند: «همه شما باید دربرابر یکدیگر احساس مسئولیت کنید و خود را مسئول بدانید و از هریک از شما نیز درباره دیگران سؤال خواهد شد که آیا در راستای رفع مشکلات و درد و رنج و غم و غصه دیگران، اقدامی کرده‌اید یا خیر؟» همچنین در حدیث دیگری می‌فرمایند:

«اگر کسی رنج یک انسان را ببیند و بشنود، چه آن فرد مسلمان باشد یا غیرمسلمان و او را اجابت نکند، از دایره اسلام و به‌طورکلی از دایره انسانیت خارج است.»

اول خودمان نفع می‌بریم

این‌طور نیست که برکات این دغدغه‌مندی و مسئولیت‌پذیری صرفا به انسان رنج‌دیده و گرفتار برسد، بلکه در فرهنگ دینی و در احادیث ما آمده است وقتی کسی به دیگری کمک می‌کند و به‌منظور رفع مشکل وی اقدامی انجام می‌دهد، اولین سود و بهره را خود او می‌برد. به‌عبارت دیگر از لحاظ معنوی، اجر و پاداشی که برای انسان در این شرایط درنظر گرفته می‌شود، به‌مراتب بالاتر از اقدامی است که برای دیگری انجام می‌دهد.

در آیات قرآن نیز آمده است کسی که حسنه می‌دهد، ده‌برابر پاداش می‌بیند و کسی که یک درهم در راه خدا انفاق می‌کند، مثل بذری در زمین است که در هفت خوشه، ۱۰۰بذر می‌رویاند و درمجموع هفتصد بذر می‌شود؛ البته این بذر‌ها نیز مجددا مضاعف می‌شود و حد و اندازه‌ای ندارد.

سود شخصی؛ در گرو دغدغه‌مندی اجتماعی

قرآن کریم در تعبیری جالب می‌فرماید: «مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ ا... قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَه: کیست که خدا را قرض‌الحسنه دهد تا خدا بر او به چندین برابر بیفزاید؟ و خداست که می‌گیرد و می‌دهد.» (بقره، ۲۴۵). فارغ از جنبه‌های معنوی و پاداش و اجر الهی، اگر کسی در جهت رفع گرفتاری دیگران اقدام کند، از لحاظ سیاسی‌اجتماعی نیز سود خواهد برد؛ چراکه اگر در جامعه‌ای میان انسان‌ها تبعیض و بی‌عدالتی برقرار باشد و افراد متمول دربرابر دیگران بی‌تفاوت باشند، این وضعیت دوامی نخواهد داشت و این بی‌عدالتی، تبعیض و نابسامانی، آتشی را برمی‌افروزد که دودش به چشم افراد بی‌خیال و بی‌تفاوت خواهد رفت.

دستی که با دست خدا در تماس است

در روایات آمده است دستی که به یک انسان بینوا می‌رسد، گویا با دست ملائکه یا دست خدا در تماس است؛ البته کمک به دیگران و اقدام برای رفع مشکلات آنها باید همراه با حفظ کرامت و عزت افراد باشد. امام‌سجاد (ع) می‌فرمایند: «خدایا! به دست من برای دیگران، خیر جاری کن و دست من عاملی برای گسترش خیرات و خوبی‌ها باشد و به من توفیق بده خیراتی را که انجام می‌دهم، با منت‌گذاری و خدشه‌دار کردن کرامت و عزت دیگران، نابود نکنم.»

قرآن کریم نیز در این‌باره می‌فرماید: «کار خیر خود را با منت گذاشتن و به رخ دیگران کشیدن، باطل نکنید.» همه اینها برای آن است که بدانیم وقتی برای رفع مشکلات دیگران اقدام می‌کنیم، خیرات و برکات آن در ابعاد معنوی، سیاسی، اجتماعی و... بیش از آنکه به دیگران برسد، شامل حال خود ما شود.

فرضیه‌های باطل روان‌شناسی زرد!

روان‌شناسی اصطلاحا زرد که برگرفته از مبانی اومانیستی علوم‌انسانی غربی و وارداتی است و صرفا بر لذت، ثروت و آرامش فرد تأکید می‌کند، صحیح نیست؛ زیرا انسان یک موجود اجتماعی است و هر قدر هم از لحاظ تمکن مالی و برخورداری از امکانات در سطح بالایی باشد، همچنان نیاز به زندگی اجتماعی و همزیستی با دیگران دارد.

مگر می‌شود انسان افراد گرسنه، محروم و گرفتار را ببیند و هیچ احساس مسئولیتی نکند و وجدان انسانی او آسیب نبیند؟ اینکه در این به‌ظاهر روان‌شناسی‌ها تنها بر منافع شخصی، خوشگذرانی و آرامش و امنیت فرد تأکید شود، قطعا صحیح نیست؛ چون آرامش و امنیت همه افراد از لحاظ روحی و روانی به آرامش جامعه، گره خورده است.

بهترین نظام معیشتی

اگر ما تنها به‌دنبال آرامش و امنیت و منافع شخصی خودمان باشیم، بروز نابسامانی‌های اجتماعی نهایتا به طغیان و قیام منجر می‌شود و این آرامش و امنیت را از بین می‌برد، بنابراین هیچ انسانی نمی‌تواند بگوید من دربرابر دیگران بی‌تفاوت هستم و خودم در آرامش هستم و به دیگران کاری ندارم. در روایت است که امام‌رضا (ع) از فردی سؤال کردند: «چه کسی، چه خانواده و چه جامعه‌ای، بهترین نظام معیشتی و اقتصادی را می‌تواند داشته باشد؟»

 آن فرد عرض کرد: «من نمی‌دانم، شما بیان کنید.» امام‌رضا (ع) فرمودند: «بهترین سیستم و نظام معیشتی را جامعه‌ای دارد که به فکر معاش و مشکلات دیگران نیز باشد و تنها به فکر خود نباشد.» حضرت ثامن‌الحجج (ع) در ادامه می‌فرمایند: «بدترین سیستم معیشتی و اقتصادی را انسان، خانواده و ملتی تجربه می‌کند که به فکر دیگران نباشد.»

سرابی به اسم دوست داشتن خود

همه اینها حاکی از این است که احساس مسئولیت دربرابر دیگران، ریشه‌های دینی، روحی‌روانی و وجدان انسانی و هم بُعد سیاسی‌اجتماعی دارد؛ روان‌شناسی‌های مادی‌گرا که که هیچ اعتقادی به باور‌های اصیل انسانی همانند توحید، معاد، عزت، کرامت انسانی، وحدت و اشتراک انسان‌ها در مسائل وجدانی انسانی ندارند، آدمی را به‌دلیل دور کردن از فطرت، به بیراهه می‌برند و آنچه عرضه می‌کنند، در تضاد با دین و آموزه‌های آن به‌عنوان برنامه سعادت است.