تدابیر مدیریت شهری مشهد برای آبیاری فضای سبز | تابستان داغ، مغلوب سرسبز‌ی شهر

به گزارش شهرآرانیوز؛ گرمای بی‌سابقه هوا، شدت گرفتن خشک‌سالی، خشکی هوا و از‌دست‌رفتن منابع آبی دلایل و علل کامل و محکمه‌پسندی هستند تا فضای سبز یک شهر خشک شود. مشهد از بهار تا تابستان همه این شرایط را تجربه کرد، اما ذره‌ای از سرسبزی شهر کم نشد و این سؤال برای خیلی‌ها پیش آمد که فضای سبز شهر در تابستان گرم امسال چطور از مسیر پر‌پیچ‌و‌خم بی‌آبی و گرمای هوا و خشک‌سالی به سلامت عبور کرد و زنده ماند؟ این سؤال را در گزارش پیش رو پاسخ داده‌ایم.

تابستان از اردیبهشت آمد

آمار و ارقام می‌گوید که مشهد در بهار و تابستان امسال گرمای عجیبی را پشت سر گذاشت. اردیبهشت‌ماه‌۱۴۰۴ درحالی میانگین دما حدودا ۳۹‌درجه ثبت شد که سال گذشته این‌عدد به‌زحمت به ۳۱‌درجه رسید و حتی رکورد بارش‌ها هم شکسته شد. در خرداد‌ماه هم همین رویه با کمی شدت بیشتر ادامه داشت و حتی در برخی روز‌ها به‌صورت میانگین بیش از دوازده ساعت تابش آفتاب ثبت شد تا مشهد با حدود سه میلی‌متر بارش، ماه گرم و خشکی را تجربه کند.

این روند گرمایی تا روز‌های پایانی تابستان ادامه داشت و نزدیک به صفر شدن بارش‌ها، گرمای بی‌سابقه و خشکی هوا شرایط خاصی را برای فضای سبز شهر رقم زد؛ تا‌آنجاکه بر‌خلاف همه سال‌ها، سازمان پارک‌ها و اداره‌کل بهبود محیط‌زیست شهری، مجبور شدند از دومین‌ماه سال آبیاری فضای سبز را شروع کنند تا گونه‌های گیاهی دچار تنش نشوند.

پیش‌بینی بدبینانه محقق شد

گرما و خشکی بی‌سابقه امسال را معاونت خدمات شهری پیش‌از‌این پیش‌بینی کرده بود و برای مقابله با این موج گرما آماده بود. تقریبا از چهارپنج‌سال قبل برنامه تأمین نیاز آبی فضای سبز شهر تهیه و در آن سه سناریو پیش‌بینی شده بود.

 در حالت خوش‌بینانه بارش‌ها خوب بود و هیچ‌مشکلی بابت تأمین آب از چاه‌های در اختیار شهرداری، آب‌های سطحی، قنات و... وجود نداشت و حتی تخصیص از سد‌ها هم انجام می‌شد؛ در حالت واقع‌بینانه چاه‌ها و منابع سطحی کمی کاهش داشت و کسری باید با پساب و تخصیص از تصفیه‌خانه‌ها جبران می‌شد؛ در سناریو سوم که بدبینانه‌ترین حالت ممکن بود، بارش‌ها کاهش جدی داشت، نه برداشت از چاه، نه آب‌های سطحی و نه حتی تخصیص از سد اتفاق می‌افتاد و تمام کم‌و‌کسری‌ها باید با پساب جبران می‌شد.

مشاوران این طرح در همان سال‌های پربارش که همه فکر می‌کردند خشک‌سالی تمام شده است، به شهرداری هشدار داده بودند که خشک‌سالی در راه است و احتمالا سناریوی بدبینانه رخ می‌دهد. همین اتفاق هم افتاد و چه در سال‌۱۴۰۳، چه در سال‌۱۴۰۴، باران نبارید و تأمین منابع آبی برای فضای سبز شهر با چالش‌های جدی مواجه شد؛ چالش‌هایی که مدیریت شهری از قبل خودش را برای آن آماده کرده بود.

منابع آبی از دست رفت

منابع آبی برای آبیاری ۶ هزار هکتار فضای سبز کاملا مشخص است؛ چاه‌ها، آب‌های سطحی، آب سد‌ها و پساب. استفاده از چاه یکی از قدیمی‌ترین راه‌های در اختیار شهرداری است، اما امسال دِبی و سطح آب این چاه‌ها به‌خاطر حفاری در کنار آنها و رعایت نشدن حریم چاه و افت سفره‌های آب زیر‌زمینی و... به‌شدت کاهش پیدا کرد؛ مثلا چاه آبی که تا دیروز چهل لیتر‌برثانیه آب داشت تا پنج لیتر‌بر‌ثانیه کاهش دبی پیدا کرد و استفاده از آن تقریبا سخت شد.

 ظرفیت آب‌های سطحی هم به‌این‌خاطرکه بارش‌ها در بهار تقریبا صفر بود، از دسترس خارج شده بود. به این‌دلیل‌که آب پشت سد‌ها بسیار‌بسیار کم بود و اولویت با تأمین آب شُرب بود، آب چندانی از سد‌ها نیز به فضای سبز تخصیص داده نمی‌شد؛ یعنی درحالی‌که فضای سبز شهر به ۲۲‌میلیون متر مکعب آب برای زنده‌ماندن نیاز داشت، مدیریت‌شهری تقریبا همه منابع آبی خود را از دست داده بود و بی‌آبی برای فضای سبز شهر آغاز شده بود.

آغاز ماراتن تأمین آب برای فضای سبز

مدت‌هاست که فضای سبز، برند مشهد است و این شهر را با سرسبزی‌اش می‌شناسند. در این میان نه مردم مشهد و نه‌زائران نمی‌پذیرند که ذره‌ای از این فضای سبز خشک شود. شاید هر جای دیگری غیر از مشهد و شهرداری مشهد بود، در شرایطی که جفت‌و‌جور کردن ۲۲‌میلیون متر‌مکعب آب با سختی همراه و همه منابع از دست رفته بود، اجازه می‌دادند بخشی از فضای سبز خشک شود و از دست برود، اما در مشهد اوضاع فرق می‌کرد و از همان اردیبهشت‌ماه، یک ماراتن جدی برای تأمین آب فضای سبز شهر آغاز شد.

 در گام اول و در ظرف فقط دو هفته، بزرگ‌ترین حوضچه کمربند سبز احیا شد و ۲ هزار مترمکعب آب از بندگلستان و قنوات مختلف و... در این حوضچه جمع و به سمت مخازن بالادست کمربندجنوبی هدایت شد. مناطق ۹ و ۱۰ و ۱۱ و ۱۲ هیچ منبع آبی نداشتند و بیشترین مشکل هم در این مناطق در حال وقوع بود.

 از سویی در بولوار شاهنامه یک خط انتقالی برای موضوعات کشف‌رود وجود داشت که انتقال پساب در عمل با آن امکان‌پذیر نبود، اما با یک کار شبانه‌روزی و با همین خط انتقال، آب و پساب از بولوار شاهنامه به نقاط مختلف شهر منتقل شد. مرحله بعدی اجاره چاه آب بود و اداره‌کل بهبود محیط‌زیست شهری سراغ چاه‌های آب شهر رفت و هر چاهی را که امکان داشت، برای آبیاری فضای سبز اجاره کرد. شهرداری در گام بعدی تأمین آب برای فضای سبز، پساب تصفیه‌شده کارخانه‌های شهرک صنعتی را هم خریداری کرد که اقدام بی‌سابقه‌ای بود.

در کنار آن در هر نقطه از شهر که لوله‌های آب شرب دچار مشکل می‌شد و مقداری هدررفت وجود داشت، تانکر‌های پمپ‌دار شهرداری، آب‌ها را برای آبیاری فضای سبز جمع‌آوری می‌کردند. صفر‌تا‌صد این اقدامات برای تأمین آب فضای سبز شهر مشهد چیزی نزدیک به ۲۳۷‌میلیارد تومان برای شهرداری مشهد هزینه داشت.

وقتی همه مناطق شهرداری پای‌کار آمدند

در ماجرای تأمین آب برای فضای سبز شهر، مناطق شهرداری هم پای‌کار آمدند. براساس شیوه‌نامه‌ای که به همه مناطق سیزده‌گانه ابلاغ شد، همه موظف شدند در تأمین آب همکاری کنند. مناطقی که چاه در اختیار داشتند، باید بخشی از این آب را در شبکه جداساز به سایر مناطق کم‌برخوردار از آب منتقل می‌کردند و اگر امکان اجاره چاه در منطقه‌ای وجود داشت، با اختصاص اعتبار از سمت اداره‌کل بهبود محیط‌زیست شهری، آن چاه برای مناطقی که آب پایدار نداشتند اجاره و استفاده می‌شد. در مجموع همه ظرفیت‌های شهرداری در کنار هم قرار گرفت تا مسئله آب مدیریت شود و فضای سبز شهر تشنه نماند.

تغییر در تقویم باغبانی شهر

در کنار کاهش آب، تنش و نوسانات دمایی مشکل دیگری بود که تأثیر زیادی بر فضای سبز داشت و می‌توانست سرسبزی شهر را از بین ببرد و برای‌همین هم تقویم باغبانی شهر و شیوه‌نامه‌های مربوط به آن کاملا تغییر کرد و همین نگهداری درست، فضای سبز را زنده نگه داشت.

علاوه‌بر‌این به‌دلیل کسری شدید منابع آب و پس از یک‌دوره بررسی، قرار شد تا درصدی پذیرفتنی «کم‌آبیاری» برای گونه‌های گیاهی اعمال شود تا‌جایی‌که گیاه فقط سبز و زنده بماند و از دست نرود و از طرف دیگر آب بیشتری در مدار آبیاری قرار بگیرد. بسیاری از مناطق شرق مشهد که منابع آبی بهتری داشتند، این تنش را به فضای سبز خود وارد کردند و منابع خودشان را به مناطق غرب مشهد که آب پایداری ندارند، منتقل کردند تا این تنش در شهر متعادل شود.

آب بود، برق نبود

آب به هر‌زحمتی که بود برای فضای سبز شهر تأمین شد ولی قطع‌شدن‌های مکرر برق بلایِ جان انتقال این آب به نقاط تشنه شده بود؛ مثلا از تصفیه‌خانه خین‌عرب سیصد لیتر‌بر‌ثانیه پساب تحویل شهرداری می‌شد، این پساب در خطوط انتقال قرار می‌گرفت و مرحله‌به مرحله توسط ایستگاه‌های پمپاژ به بالادست انتقال داده می‌شد.

ایستگاه‌های پمپاژ شهرداری، متوالی و پشت‌سر‌هم هستند و در این‌مسیر، یک‌بار برق به مدت دو ساعت در خین‌عرب می‌رفت، بعد از وصل برق در این نقطه، نوبت قطع‌برق در ایستگاه پمپاژ پردیس قائم (عج) بود و این مسئله باعث می‌شد در ۲۴‌ساعت، ۲۵‌درصد زمان انتقال از دست برود.

 این قطع‌شدن برق حتی سیستم‌های مکانیزه آبیاری در پارک‌ها و فضا‌های سبز را هم دچار چالش کرده بود. این اتفاقات درحالی می‌افتاد که در فصل گرما ساعت آبیاری بسیار مهم است و جا‌به‌جا شدن فرایند آبیاری، فضای سبز را دچار تنش‌های اساسی می‌کند و از‌این‌رو اداره‌کل بهبود محیط‌زیست و سازمان پارک‌ها، زمان‌های زیادی را در کل تابستان مشغول تعمیر پمپ‌های سوخته ناشی از قطعی برق‌بودند.

مشهد الگوی آبیاری فضای سبز با پساب

مهدی یعقوبی، معاون محیط‌زیست و خدمات شهری شهرداری مشهد

امسال هوای بسیار گرم از اوایل بهار شروع شد و تا اواخر شهریور همچنان ادامه داشت و این گرمای بی‌سابقه در کنار محدودیت منابع آبی و کاهش باران، مشکلات زیادی برای ما ایجاد کرد؛ تا‌جایی‌که با کوچک‌ترین غفلتی در زمینه نگهداری یا تأمین آب و آبیاری، فضای سبز شهر درگیر تنش می‌شد. ولی با کار جهادی و شبانه‌روزی اجازه ندادیم فضای سبز شهر دچار آسیب شود.

۲ هزار‌میلیارد تومان اعتبار برای تأمین آب فضای سبز

با نگاه مثبت و تصویب شورای‌اسلامی‌شهر مشهد، بودجه پروژه‌های زیرساخت تأمین آب از ۵۰۰‌میلیارد تومان در سال گذشته به ۲‌هزار‌میلیارد تومان رسید که بخشی از آن قرار است صرف اجرای شبکه جداسازی آب‌شرب از خام شود؛ پروژه‌ای که از اواخر دهه‌۸۰ آغاز شده است و در این سال‌ها برای اینکه به ۶۰‌درصد پیشرفت فیزیکی برسد، بالغ بر ۱۲‌هزار‌میلیارد تومان برای آن هزینه شده است.

امروز خرید ۲۵‌ساله پساب و ورود جدی شهرداری مشهد به ساخت تصفیه‌خانه‌ها به عنوان یک الگو در کشور شناخته می‌شود. جایگزینی پساب و آب غیرکیفی به جای آب شرب برای آبیاری فضای سبز در شهر نیز اقدامی در خورتوجه بوده است. خوشبختانه شهردار و شورای‌اسلامی‌شهر اعتبارات ویژه‌ای به این موضوع اختصاص داده‌اند. 

علاوه‌بر‌این ما داریم با علم روز، هوش مصنوعی و شرکت‌های دانش‌بنیان کاری را جلو می‌بریم تا مصرف آب در نقطه هدف با کمترین هدررفت انجام شود و بتوانیم از سال‌های بعد وارد توسعه دوباره فضای سبز شویم. وضعیت آب در ایران و مشهد مدت‌هاست که بحرانی است و با‌توجه‌به شرایطی که در یکی‌دو سال اخیر رقم خورده است، این وضعیت بحرانی‌تر هم شده است و ما چاره‌ای جز اتصال به یک منبع آبی پایدار مثل پساب نداریم و این کار باید انجام شود. 

در گذشته‌ای دور، بخش زیادی از فضای سبز را با آب شرب آبیاری می‌کردیم که این موضوع هر‌سال کاهش پیدا کرد و چندین‌سال است که با هماهنگی آبفا و آب‌منطقه‌ای تلاش کرده‌ایم از منابع غیرشرب برای آبیاری فضای‌سبز استفاده کنیم و هم‌زمان با تقویت و تدقیق مطالعات در زمینه نیاز‌های آبی و تدوین طرح جامع آب و پیش‌بینی برای ۲۵‌سال آینده، شبکه جداسازی آب را طراحی کرده‌ایم؛ شبکه‌ای که با بهره‌گیری از تأسیسات عظیم، بخش عظیمی از آب غیرشرب را توزیع کند.

توقف توسعه فضای سبز به‌دلیل کم‌آبی

حامد فیض‌الهی، مدیرکل بهبود محیط‌زیست شهرداری مشهد

مشهد اکنون ۶‌هزار‌و‌۷۰۰ هکتار فضای سبز و بیش از هفتصد بوستان دارد و سرانه فضای سبز شهر بدون محاسبه کمربندجنوبی چیزی نزدیک به هشت مترمربع است. این عدد براساس قانون هوای پاک باید به پانزده مترمربع برسد، ولی به‌دلیل محدودیت و نبود منابع آبی، ما تقریبا توسعه را متوقف کرده‌ایم.

براساس برنامه‌ریزی‌ها و پیش‌بینی‌های انجام‌شده، نیاز آبی فضای سبز مشهد براساس تدقیقی که انجام شده، با مساحت وضع موجود ۲۹‌میلیون مترمکعب است که اکنون فقط ۲۲‌میلیون مترمکعب آن تأمین و استفاده می‌شود و نزدیک به ۷‌میلیون مترمکعب کسری داریم؛ کما اینکه در بهار و تابستان امسال برای تأمین همین ۲۲ میلیون مترمکعب به مشکل برخوردیم، آن‌هم درحالی‌که بخش زیادی از گونه‌های کاشته‌شده در فضای سبز شهر از نوع بومی مشهد و کاملا کم‌نیاز به آب هستند.

پروژه‌هایی برای حل یک مشکل بزرگ

ما برای حل این مشکلات، برای امسال و سال‌های آینده پروژه‌های متعددی تعریف و اجرا کرده‌ایم. یکی از این پروژه‌ها احداث و سرمایه گذاری در ساخت چهار تصفیه‌خانه است که تا امروز کمتر کلا‌ن‌شهری سراغ آن رفته است. در گام بعدی برای ۲۵‌سال آینده، یازده‌ونیم‌میلیون مترمکعب پساب خریداری و ۱۵۰۰‌میلیارد تومان برای این مهم هزینه کردیم.

نیمی از آب مورد‌نیاز فضای سبز با این قرارداد تأمین می‌شود و برای استفاده از ظرفیت این قرارداد، قراردادی نزدیک به ۲ هزارمیلیارد تومان برای انتقال پساب از پرکندآباد به مخزن پنجاه‌هزار‌مترمکعبی میدان نمایشگاه منعقد کردیم.

 برای کاهش مشکلات فضای سبز در تابستان امسال نیز در پرکندآباد و اولنگ به‌صورت تانکری پساب برداشت کردیم. در این میان دو‌سه پروژه مهم داریم که با بهره‌برداری از آنها به یک پایداری می‌رسیم و بخش زیادی از مشکلات حل می‌شود. پروژه خط انتقال از تصفیه‌خانه اولنگ یکی از این پروژه‌هاست که همین امسال به بهره‌برداری می‌رسد و منطقه‌۷ و جزایر میانی شهر را بی‌نیاز می‌کند و با افتتاح تصفیه‌خانه آزادی و سیدی هم شرایط کاملا پایدار خواهد شد.

دومین پروژه هم خط انتقال پرکندآباد به مخزن نمایشگاه است که غرب مشهد و مناطق پرمسئله ۹ و ۱۰ و ۱۱ و ۱۲ و کمربندجنوبی را پوشش می‌دهد. شاید تا دو سال آینده در زمینه تأمین آب برای فضای سبز شرایط کمی بحرانی باشد و مشکلاتی داشته باشیم، اما با افتتاح این پروژه‌ها مشکلات حل خواهد شد.