چند راهکار برای مراقبت‌های روانی و جسمی در فصل دوست‌داشتنی پاییز | از افسردگی فصلی تا فرصت زندگی در خزان

به گزارش شهرآرانیوز، «پاییز از آن فصل‌هایی است که خیلی‌ها دوستش دارند و سعی می‌کنند خاطرات شیرینی در آن برای خود ثبت کنند.» این گزاره، یک حقیقت است، حقیقتی که به ذات وجودی و حال‌وهوای پاییز مربوط است. دنیای رنگارنگ پاییز، سرشار از رنگ‌های گرم و زنده زرد، نارنجی و قرمز است و تماشای این صحنه‌های زیبای خلقت جهان وقتی بر چشم سر بنشیند، ناخودآگاه بر چشم دل نیز پا می‌گذارد و درنهایت، حس شادابی و طراوت به انسان دست می‌دهد و بر مهربانی و محبت و همدلی‌اش می‌افزاید. ناگفته نماند آلرژی و بیماری‌های تنفسی بخشی از سوغات پاییز است که بر تنِ افراد می‌نشیند و به گفته روانشناسان، افسردگی فصلی به همراه دارد که هرکدام از این‌ها، از فردی به فرد دیگر متفاوت است. در این گزارش، تلاش کردیم نگاهی به ابعاد وجودی فصل پاییز و مراقبت‌های بهداشتی و روانی آن بیندازیم تا هم از زیبایی‌های این فصل بهره ببریم و هم از آن به سلامت عبور کنیم.

بروز افسردگی فصلی در پاییز

اگرچه رنگ‌های گرم پاییزی، نشان از مهر و محبت دارند و بسیاری از مردم، پاییز را عاشقانه می‌پندارند، اما گفته شده یکی از عوارض شایع در پاییز، افسردگی فصلی است و مهری گرامی، روانشناس بالینی و سلامت، در این باره می‌گوید: افسردگی فصلی نوعی از اختلال افسردگی است که به‌طور منظم و هم‌زمان با تغییر فصل‌ها ظاهر می‌شود و شایع‌ترین شکل آن در پاییز و زمستان رخ می‌دهد، اما ممکن است در بهار و تابستان هم بروز کند که نتیجه ترکیب عوامل محیطی مانند کاهش یا تغییر نور، تغییر دما و عوامل زیستی‌هورمونی و عصبی است.

به گفته گرامی، تغییرات نوری در طول روز و شب بر بدن اثرات مختلفی دارد و باید گفت کوتاه‌ترشدن روز‌ها در پاییز و زمستان و کاهش شدید نور در این فصول باعث کاهش سروتونین (هورمون شادی) و دوپامین (هورمون انگیزه و انرژی) و افزایش ملاتونین (هورمون خواب) می‌شود. برنامه شبانه‌روزی افراد را تحت تأثیر قرار داده و باعث خواب‌آلودگی و بی‌انگیزگی افراد می‌شود. همچنین تغییرات نور و هورمونی باعث کاهش امواج آلفا (آرامش و تمرکز) و افزایش بیش از حد امواج تتا (خواب‌آلودگی و بی‌انرژی‌بودن) در پاییز و زمستان می‌شود. ناگفته نماند عوامل ژنتیکی و سابقه خانوادگی نیز در ایجاد افسردگی یا اختلالات خلقی در پاییز اثرگذار است و می‌تواند به عنوان یک زمینه فعال در افراد، احتمال بروز آن را شدت دهد.

خلق پایین، خستگی شدید، خواب زیاد، افزایش اشتها و تمایل به شیرینی، اضافه وزن، کاهش انگیزه، کاهش تمرکز و کندی تفکر، کاهش علاقه به فعالیت‌های روزمره، ناامیدی و خستگی مزمن از جمله علائم افسردگی فصلی پاییز و زمستان است که این مشاور خانواده به آن اشاره می‌کند.

از دکتر گرامی، راهکار‌های مقابله با افسردگی فصلی را نیز جویا می‌شویم که پاسخ می‌دهد: «نوردرمانی و استفاده از لامپ‌های مخصوص نور سفید در صبح‌ها، فعالیت بدنی منظم و انجام ورزش‌های سبک تا متوسط مثل پیاده‌روی یا تمرینات هوازی، قرارگرفتن در معرض نور طبیعی، تغذیه سالم و مصرف غذا‌های سرشار از ویتامین D و امگا ۳، پرهیز از قند و کربوهیدرات‌های ساده در پاییز و زمستان، نظم در خواب و جلوگیری از خواب بیش‌ازحد ازجمله راهکار‌های جلوگیری از افسردگی فصلی در پاییز است؛ اما اگر زمینه بروز این بیماری شدیدتر باشد، باید از مشاور و روان‌درمان و در موارد حادتر از دارودرمانی با نظر پزشک متخصص یا روانپزشک بهره برد.»

مراقبت‌های پاییزی از منظر طب ایرانی

توجه به طب ایرانی که از فنون درمانی سنتی و دیرینه فرهنگ ایران است، در حوزه پیشگیری از بیماری‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است که می‌توان با رعایت اصولی ساده، زندگی بهتر و سالم‌تری برای خود ساخت. توجه به اصول طب سنتی درباره فصل پاییز نیز از این دست است که فاطمه محجوب، عضو هیئت‌علمی دانشکده طب ایرانی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی مشهد، درباره مراقبت‌های پاییزی می‌گوید: «خشکی پوست و مخاطات (بینی، گلو و چشم‌ها)، تشدید درد‌های مفصلی، ابتلا به سرماخوردگی و آلرژی‌های تنفسی و همچنین بروز خشکی مدفوع و یبوست از مهم‌ترین عوارض این فصل است.»

محجوب خواب در مکان‌های بسیار سرد یا در معرض باد را برای سلامتی مضر می‌داند و ما را به چند توصیه پیشگیرانه مهمان می‌کند؛ «افراد از خواب کوتاه نیم‌روزی (قیلوله) به‌مدت ۱۵ تا ۲۰دقیقه بهره‌مند شوند. ورزش منظم با شدت متوسط انجام شود؛ چراکه ورزش‌های سنگین موجب افزایش خشکی بدن شده و برای این فصل مناسب نیست. همچنین پوشیدن لباس‌های گرم‌تر به‌تدریج با شروع پاییز و پرهیز از قرارگرفتن ناگهانی در معرض باد سرد، استفاده از رطوبت‌دهنده‌های هوا (بخور) در منزل یا محل کار برای مقابله با خشکی هوا و افزودن چند قطره گلاب یا عرق بهارنارنج به دستگاه بخور، استفاده از روغن‌های گیاهی مانند روغن بنفشه یا بادام شیرین برای جلوگیری از خشکی پوست پس از استحمام با آب ولرم و پرهیز از مصرف زیاد فست‌فود‌ها و غذا‌های دارای طبیعت سرد و خشک مانند سوسیس، کالباس، بادمجان، گوشت گاو و گوساله، غذا‌های مانده و کنسروی، قهوه و چای پررنگ نیز از دیگر توصیه‌ها در فصل پاییز و هوای سرد است.»

این متخصص طب ایرانی با اشاره به تأثیر فصل پاییز بر حالات روحی و روانی می‌گوید: «این فصل می‌تواند احساس غم و اندوه را افزایش دهد؛ به همین دلیل، افزایش معاشرت با دوستان و بهره‌گیری از عطر‌های طبیعی مانند گل یاس و گلاب می‌تواند بسیار مؤثر باشد. رعایت این تدابیر ساده، اما کاربردی می‌تواند به حفظ تعادل مزاجی و سلامت افراد در فصل پاییز کمک کند. البته این توصیه‌ها کلی هستند و افراد با شرایط خاص یا بیماری‌های زمینه‌ای باید حتماً با پزشک متخصص مشورت نمایند.»

پرهیز از مصرف فست‌فود‌ها و غذا‌های تند و تیز

معصومه سادات فرشچی، دیگر متخصص طب ایرانی است که گفت‌وگویی درباب پاییز و ویژگی‌های آن داشتیم که به بروز مزاج سرد و خشک در پاییز تأکید می‌کند و می‌گوید: «طبق دیدگاه طب سنتی، هر فصل مزاج مخصوص به خود را دارد و مزاج سرد و خشک (سوداوی) در پاییز غالب است و افراد سالمند یا افرادی که سردی و خشکی در مزاج آن‌ها غالب است، باید مراقبت‌های بیشتری نسبت به دیگران داشته باشند.»

فرشچی به برخی مراقبت‌های غذایی اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «مصرف مواد غذایی با طبیعت سرد مانند ماست و دوغ، سرکه، میوه‌ها و سبزیجات سرد از جمله خیار، گوجه، کاهو، کلم، نارنگی و پرتقال ترش و ادویه‌جات تند و تیز نظیر زنجبیل، دارچین، آویشن و ... سبب تشدید خشکی مزاج می‌شود که توصیه می‌شود افرادی که مزاج سرد و خشک دارند از مصرف این مواد پرهیز کنند، در عوض از غذا‌های گرم و رطوبت‌بخش مثل انواع سوپ‌ها و شوربا‌ها که از بلغور گندم، آب گوشت و مرغ به همراه هویج و جعفری تهیه شده استفاده نمایند.»

این متخصص طب ایرانی می‌افزاید: «برخی بیماری‌ها مثل اگزما، درماتیت و خارش و خشکی پوست در این فصل بیشتر است، لذا افرادی که دارای غلبه خشکی در مزاج خود هستند و یا سابقه حساسیت پوستی در فصل پاییز دارند باید از غذا‌هایی که طبیعت خشک دارند مانند ادویه‌جات تند و تیز، کنسروجات، سرخ‌کردنی‌ها و فست‌فود‌ها به طور کامل پرهیز کنند و در مقابل از غذا‌های رطوبت‌رسان مانند انواع سوپ جو، فرنی، آب سیب و آب انار ملس استفاده کنند؛ البته باید توجه داشت انتخاب غذا‌ها با توجه به مزاج افراد و سایر شرایط فرد انتخاب شود.»

فرشچی از جمله تدابیر طب ایرانی در پاییز را حجامت می‌داند و در این باره تأکید می‌کند: «مکانیسم و اثرات حجامت در مقالات متعدد علمی به چاپ رسیده است و محققان به این نتیجه رسیدند خون حجامت دارای مواد اکسیدان و دفعی بیشتری نسبت به خون وریدی است، لذا حجامت باعث پاکسازی بدن از مواد اکسیدان می‌شود. بهترین زمان حجامت پاییزه بین ۱۷ تا ۲۱ ماه قمری است البته باید توجه داشت افرادی که سابقه بیماری‌های خاص مانند نقص سیستم ایمنی، دیابت کنترل‌نشده، افزایش وزن شدید، لاغری و ضعف بدنی مفرط، سابقه کم‌خونی شدید یا تشنج دارند یا خانم‌های باردار، کودکان زیر ۲ سال و افراد مسن بالای ۶۵ سال نباید حجامت کنند و لازم است این روش درمانی پس از انجام مشاوره و تحت نظارت پزشک متخصص طب ایرانی انجام پذیرد.»

پاییز، فرصت بهبود خلق‌وخوی جمعی است

نتوانستیم در این گزارش از توصیف زیبایی‌های وصف نشدنی پاییز، فصل عاشقانه‌های ایرانِ عزیز، عبور کنیم و صرفا به مراقبت‌های بهداشتی و روانی بپردازیم، لذا به سراغ شادی میردامادی که در حوزه توسعه فردی فعال است رفتیم و از او خواستیم کمی از حال و هوای این فصل برایمان بگوید. به گفته این مشاور «برخلاف تصور رایج که پاییز را فصل افسردگی می‌دانند، پاییز با خوش‌خلقی عموم جامعه رابطه مستقیم دارد و می‌تواند بسیار مثبت و الهام‌بخش باشد. بر اساس پژوهش‌های روان‌شناسی، پاییز تأثیرات جالبی بر رفتار‌های اجتماعی و اخلاقی افراد دارد که از جمله آنها مهربانی، انسجام گروهی، کاهش استرس و افزایش انرژی و نظم بهتر در انجام کار‌ها می‌شود.»

میردامادی به توضیح بیشتری درباره اثرات روانی پاییز در افراد می‌پردازد و می‌گوید: «مطالعات گسترده‌ای در فصل پاییز و بهار روی افراد صورت گرفته که نشان می‌دهد مردم در این فصول احساس ارزشمندی و تایید‌های اجتماعی‌شان بالاتر می‌رود؛ ارزش‌هایی مثل مهربانی، عدالت، وفاداری و انسجام گروهی و این یعنی تمایل به رفتار‌های همدلانه و اجتماعی در این فصل بیشتر می‌شود. رنگ‌های گرم و زنده پاییز مثل نارنجی، قرمز و زرد که در طبیعت پاییزی فراوان‌اند، از نظر روان‌شناسی باعث تحریک احساسات مثبت، کاهش استرس و افزایش انرژی می‌شوند. این رنگ‌ها می‌توانند به‌طور ناخودآگاه خلق‌وخو را بهبود ببخشند.»

این روانشناس و مربی توسعه فردی این را هم اضافه می‌کند که هوای خنک پاییز باعث کاهش مصرف گلوکز توسط مغز می‌شود که به افزایش تمرکز و کارایی ذهنی منجر می‌گردد. این موضوع می‌تواند رفتار‌های منطقی‌تر و کنترل‌شده‌تری را در جامعه تقویت کند. به‌طور خلاصه، پاییز نه‌تنها فصل برگ‌ریزان است، بلکه می‌تواند فصل شکوفایی اخلاق، همدلی و بازگشت به خودِ اجتماعی انسان‌ها باشد و ما که در ایرانِ چهارفصل زندگی می‌کنیم خوب است که از فرصت پاییز، بهره ببریم.»