حقوق مؤمن بر مؤمن در نگاه امام‌رضا(ع) | از دوستی دل تا یاری در میدان عمل

به گزارش شهرآرانیوز، اسلام، دینی است که ایمان را تنها در عبادت و نیایش خلاصه نمی‌کند، بلکه آن را در رفتار و روابط انسانی معنا می‌بخشد. بر پایه تعالیم قرآن و اهل‌بیت(ع)، هر مؤمن در برابر برادر ایمانی خود وظایفی دارد که رعایت آن‌ها نشانه صداقت در ایمان و بی‌توجهی به آن‌ها، نشانه ضعف اخلاقی است. این وظایف در متون دینی با عنوان «حقوق مؤمن بر مؤمن» آمده است.

در فرهنگ اسلامی، ایمان تنها رابطه‌ای میان انسان و خدا نیست، بلکه شبکه‌ای از روابط انسانی را نیز دربرمی‌گیرد که روح ایمان را در جامعه زنده نگاه می‌دارد. یکی از برجسته‌ترین آموزه‌ها در این زمینه، سخن امام‌رضا(ع) درباره «حقوق مؤمن بر مؤمن» است؛ سخنی که مرز میان ایمان فردی و اخلاق اجتماعی را روشن می‌سازد و نشان می‌دهد دینداری واقعی، بدون مهر، یاری و صداقت با دیگران تحقق نمی‌یابد.

امام هشتم (ع) در حدیثی ژرف می‌فرمایند: «إنَّ مِن حَقِّ المُؤمِنِ عَلَى المُؤمِنِ: المَوَدَّةَ لَهُ فی صَدرِهِ، وَالمُواساةَ لَهُ فی مالِهِ، وَالنُّصرَةَ لَهُ عَلى مَن ظَلَمَهُ...»؛ یعنی از جمله حقوق مؤمن بر مؤمن آن است که در دل، او را دوست بدارد، با مالش او را یاری کند، در برابر ظالم از او دفاع نماید و اگر از دنیا رفت، او را تا قبر بدرقه کند و نسبت به او خیانت، غیبت یا دروغ روا ندارد.

این بیان امام‌رضا(ع) تصویری کامل از جامعه ایمانی ارائه می‌دهد؛ جامعه‌ای که در آن محبت و مسئولیت‌پذیری، دو رکن اساسی ارتباطات انسانی‌اند. قرآن کریم نیز در آیات متعدد، مؤمنان را به چنین پیوند‌هایی فراخوانده است. در سوره حجرات آیه ۱۰ آمده است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»؛ جز این نیست که همه مؤمنان با هم برادرند؛ بنابراین در همه نزاع‌ها و اختلافات میان برادرانتان صلح و آشتی برقرار کنید و از خدا پروا نمایید که مورد رحمت قرار گیرید.

این برادری، نه یک شعار عاطفی، بلکه پیمانی الهی است که اقتضا دارد هر مؤمنی نسبت‌به دیگری احساس تعهد و دلسوزی کند. امام‌رضا(ع) نیز با تعبیر «المودة فی صدره» بر همین پیوند درونی و عاطفی تأکید دارند؛ محبتی که باید در دل ریشه بدواند و در رفتار و یاری مالی جلوه‌گر شود.

یکی دیگر از ابعاد این روایت، مسئولیت اجتماعی مؤمن است. آیه ۲۹ سوره فتح می‌فرماید: «رُحَماءُ بَیْنَهُمْ»؛ مؤمنان نسبت به یکدیگر مهربان‌اند. مهربانی در اینجا تنها به احساسات محدود نمی‌شود، بلکه در بخشش، مواسات و همدلی جلوه می‌کند. همان‌گونه که قرآن در جای دیگر می‌فرماید: «وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ» (سوره حشر / آیه ۹)؛ آنان دیگران را بر خود مقدم می‌دارند، هرچند خود در تنگدستی باشند.

در بخش دیگر حدیث، امام‌رضا(ع) یاری در برابر ظلم را از حقوق مؤمن می‌داند: «وَالنصرَةَ لَهُ عَلى مَن ظَلَمَهُ». این جمله، بازتاب آموزه قرآنی است که می‌فرماید: «وَإِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ» (سوره انفال / آیه ۷۲)؛ اگر در دین از شما یاری خواستند، بر شماست که یاری‌شان کنید.

از نگاه امام‌رضا(ع)، مؤمن نه‌تنها در غم و شادی شریک برادر ایمانی خویش است، بلکه در عرصه عدالت‌خواهی و مقابله با ظلم نیز کنار او می‌ایستد؛ زیرا ایمان بدون احساس مسئولیت در برابر ستم، ناقص است.

امام هشتم (ع) سپس بُعد دیگری از حق مؤمن را بیان می‌کند: اگر غنیمتی از مسلمانان به دست آمد و مؤمن غایب بود، سهم او را بگیرد و پس از مرگش به تشییع جنازه‌اش برود. این توصیه‌ها، نگاهی تمدنی به ایمان دارد؛ یعنی جامعه اسلامی باید نظامی از حقوق و تکالیف متقابل داشته باشد که حتی در غیبت و پس از مرگ انسان نیز ادامه یابد. چنانکه قرآن می‌فرماید: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى» (سوره مائده / آیه ۲)؛ در کار‌های نیک و پرهیزکاری یکدیگر را یاری کنید.

بخش پایانی حدیث، ناظر بر سلامت اخلاقی جامعه مؤمنان است. امام‌رضا(ع) هشدار می‌دهند: «ولا یظلِمَهُ، ولا یغشَّهُ، ولا یخونَهُ، ولا یخذُلَهُ، ولا یغتابَهُ، ولا یکذِّبَهُ»؛ مؤمن نباید به برادر خود ستم کند، فریبش دهد، خیانت ورزد، او را تنها بگذارد، غیبت کند یا دروغ‌گویش بشمارد. این فراز، روح همان آیه معروف سوره حجرات است که می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ... وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا»؛‌ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از گمان بد بپرهیزید و از یکدیگر غیبت نکنید.

در مجموع، کلام امام‌رضا(ع) نقشه‌ای جامع برای ساخت جامعه ایمانی است؛ جامعه‌ای که بر پایه محبت، صداقت، عدالت و یاری متقابل بنا شده باشد. در چنین جامعه‌ای، هر فرد نه رقیب، که پناه و پشتوانه دیگری است. امام هشتم (ع) با این بیان، مرز ایمان را از ادعا جدا می‌سازد و نشان می‌دهد که ایمان حقیقی، در صداقت با خدا و در خدمت به خلق جلوه‌گر می‌شود.

چنانکه قرآن کریم در وصف مؤمنان راستین می‌فرماید: «وَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ»؛ آنان که ایمان آوردند و کار‌های شایسته کردند، بهترین آفریدگان‌اند.