آئین‌های حرم مطهر رضوی | روایت چهار قرن جاروکشی در آستان رضوی

به گزارش شهرآرانیوز، جاروکشی در اماکن متبرکه رضوی از سنت‌های دیرینه خدمت در حرم مطهر امام رضا (ع) به‌شمار می‌رود و در گذشته به‌عنوان شغلی مستقل شناخته می‌شده است. در منابع تاریخی، «جاروکشی» به پاکیزه‌سازی فضا‌های مقدس به وسیله جارو اطلاق می‌شده و جایگاه ویژه‌ای در نظام خدمتی آستانه داشته است.

بر اساس اسناد تاریخی، قدیمی‌ترین سند مربوط به شغل جاروکشی حکمی است که در سال ۱۰۱۱ قمری برای خدمت و پرداخت حقوق دو جاروکش آستانه صادر شده است. در این سند، میزان حقوق آنان یک تومان و شش‌هزار و پانصد دینار نقد، به‌علاوه بیست‌وسه خروار غله ذکر شده است. همچنین در اسناد سال ۱۰۳۷ قمری، تعداد جاروکشان دوازده نفر آمده و تا سال ۱۱۳۰ قمری، بار‌ها از این خدمت به‌عنوان شغلی مجزا یاد شده است. پس از این تاریخ، هرچند واژه «جاروکش» همچنان در اسناد به کار رفته، اما دیگر به‌عنوان حرفه‌ای مستقل محسوب نشده و بخشی از وظایف دربانان، فراشان و خادمان آستانه به‌شمار آمده است.

ثبت جاروکشی حرم مطهر در وقف‌نامه‌های تاریخی

در وقف‌نامه‌های تاریخی نیز، جاروکشی حرم مطهر از جمله مصارف موقوفات به شمار می‌رفته است. به‌طور نمونه، مرتضی‌اولی‌بیک در سال ۱۰۸۲ قمری و میرعلی‌محمد در سال ۱۱۸۱ قمری موقوفاتی را برای هزینه جاروکشی اختصاص دادند. همچنین عبدالکریم ناظر در سال ۱۳۰۶ قمری، درآمد یک باب دکان و یک واحد وقفی خود را برای پرداخت مزد یک خادم از هر پنج کشیک تعیین کرد تا همواره در حرم مشغول جاروکشی باشد.

جایگاه معنوی جاروکشی

نکته جالب آنکه، برخی از ارادتمندان برای اظهار خضوع نسبت به امام رضا (ع) خود را «جاروب کش آستانه» می‌نامیدند. در برخی کتیبه‌ها نیز عبارت «به سعی و اهتمام جاروب کش آستانه» دیده می‌شود که نشان از جایگاه معنوی این عنوان دارد.

در حال حاضر، جاروکشی روضه منوره و رواق‌ها توسط خادمان و فراشان انجام می‌شود و صحن‌ها را دربانان جارو می‌کنند. این عمل در طول شبانه‌روز سه نوبت (صبح، ظهر و شب) انجام می‌گیرد. جاروکشی رواق‌ها و روضه منوره پس از تحویل کشیک صبح آغاز می‌شود؛ بدین ترتیب که جارو‌های دسته‌کوتاه در سینی بزرگی قرار می‌گیرد و خادمان پس از مداحی و قرائت اشعار مذهبی، مراسم جاروکشی را آغاز می‌کنند.

تا سال ۱۳۸۳ شمسی، نظافت و جارو کردن کفشداری‌ها بر عهده کفشدار‌ها بود، اما از آن سال به بخش خصوصی واگذار شد. همچنین به‌دلیل سنگ‌فرش نبودن صحن‌ها و بیتوته زائران در گذشته، دربانان ناچار بودند روزانه پنج نوبت صحن‌ها را جارو کنند؛ اما با تغییر شرایط، این تعداد به سه نوبت کاهش یافت. از همان سال (۱۳۸۳)، تطهیر و نظافت صحن‌ها نیز به بخش خصوصی سپرده شد و جاروکشی درباران به‌صورت نمادین برگزار می‌شود.

ساعات جاروکشی

بر اساس آیین موجود، دربانان در سه نوبت روزانه جاروکشی انجام می‌دهند: بار نخست، پیش از مراسم خط و تحویل کشیک؛ بار دوم، پس از خطبه؛ و بار سوم، یک یا دو ساعت پیش از غروب آفتاب.

در ماه مبارک رمضان، این مراسم در دو نوبت، یک ساعت پس از افطار و یک ساعت پیش از سحر برگزار می‌شود.

برگزاری این آیین معنوی با شکوه خاصی همراه است. دربانان با لباس خدمت و جارو‌های دسته‌بلند سبزرنگ مقابل آسایشگاه دربانان در صحن انقلاب، رو به قبله و مضجع شریف امام رضا (ع) صف می‌کشند. یکی از آنان به عنوان چاووش‌خوان اشعاری در مدح امام رضا (ع) و سایر ائمه معصومین (ع) می‌خواند و در حالی‌که مداحی در پشت سر آنان ادامه دارد، به‌ترتیب صحن‌های انقلاب، آزادی، قدس، گوهرشاد، ارشاد و جمهوری را جارو می‌کنند.

در تمام مسیر، هنگام ورود و خروج از هر صحن و به‌ویژه مقابل پنجره فولاد در صحن‌های انقلاب و آزادی، به امام رضا (ع) سلام داده و ادای احترام می‌کنند. پس از پایان جاروکشی تمامی صحن‌ها، همگی مقابل پنجره فولاد یکی از دو صحن انقلاب یا آزادی رو به قبله می‌ایستند و با قرائت دعای دسته‌جمعی، آیین جاروکشی را به پایان می‌رسانند.