مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ پاییز سال۶۲۱قمری بود که بالاخره انتظار‌ها به سر رسید و نخستین مسجد‌جامع شهر مشهد افتتاح شد؛ مسجدی با بیش از ۹هزار و۴۰۰ متر‌مربع مساحت که نخستین اَبَرپروژه ساختمانی تاریخ این شهر به حساب می‌آمد؛ بنایی با معماری کم‌نظیر قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی، معمار مخصوص گوهرشاد‌بیگم، بانوی اول دربار شاهرخ تیموری.
پسر تیمور گورکانی خود شخصا برای افتتاح مسجد، از هرات، پایتخت آن روزگار ایران، به مشهد سفر کرد و دستور داد باغی در بالاخیابان برای اقامت وی بسازند که در تاریخ به «چهار‌باغ» شهرت یافت؛ باغی با الگوی ایرانی که انگیزه‌ای برای ایجاد فضای سبز مشابه در ادوار بعدی تاریخ مشهد شد.
مسجد گوهرشاد از این تاریخ به بعد، به یکی از برجسته‌ترین نماد‌های معماری اسلامی ایرانی مبدل شد و تا امروز، این لقب را با برازندگی‌تمام یدک کشیده است؛ با‌این‌حال، سازه‌ای که روح ایمان در آن متبلور است، طی قرن‌های متمادی، از گزند و آسیب حوادث مصون نمانده و گاه‌و بیگاه نیازمند تعمیر بوده؛ تا‌آنجا‌که الگوی بیرونی گنبد و کاشی‌های آن به‌کلی تغییر یافته و برخی بخش‌های مسجد از نو بنا شده است. در دهه۱۳۳۰خورشیدی، احتمالا در بزرگ‌ترین عملیات ترمیمی تاریخ مسجد گوهرشاد، به همت روان‌شاد مهندس‌عباس‌آفرنده، همه گنبد برداشته و با استفاده از لایه نازک «بتن»، دوباره ساخته شد.
طی هفته‌های اخیر و هم‌زمان با مرمت برخی از ابنیه اماکن متبرکه حرم‌مطهر‌رضوی، گلدسته‌های استوار مسجد‌جامع گوهرشاد نیز در حصار داربست‌های مرمتگران قرار گرفته است تا سر‌و‌شکلی تازه کند و غبار آسیب از چهره‌اش زدوده شود. به‌همین‌بهانه و در این یادداشت، می‌خواهیم برایتان از پیشینه مرمت در این مسجد بزرگ و با‌اصالت، طی ادوار مختلف تاریخی بنویسیم.
درباره اینکه نخستین تعمیرات در مسجد گوهرشاد از چه زمانی آغاز شد، نمی‌توان با قطعیت نظر داد. قدر مسلم آن است که مسجد یک یا دو دهه بعد از تأسیس به برخی تعمیرات جزئی نیاز پیدا کرد که هزینه آن از محل درآمد موقوفات کرامندی که گوهرشاد‌بیگم برای آن در نظر گرفته بود، تأمین می‌شد. این تعمیرات که بجاست آنها را تعمیرات مستمر بنامیم، به‌صورت دائم و در فواصل زمانی کوتاه صورت می‌گرفت و معمولا شکل گسترده و پرخرجی نداشت.
اعتمادالسلطنه در «مطلع‌الشمس» گزارشی از یک کتیبه مربوط به سال۸۶۲قمری (۸۳۶ خورشیدی) آورده که احتمالا مربوط به یکی از نخستین تعمیرات اساسی در مسجد گوهرشاد بوده است. این کتیبه به خط ثلث و بر سنگ چهارپاره‌ای در غرفه شمال‌شرقی صحن مسجد قرار داشت و بر روی آن نوشته شده بود: «الفقیر شمس‌الدین بن جعفر الموسی سنه اثنی‌و‌ستین‌و‌ثمانمائه». در اینکه آیا کتیبه مذکور مربوط به تعمیر بوده است یا تزیین، نمی‌توان با قاطعیت حرف زد؛ اما می‌توان شمس‌الدین‌بن‌جعفر را یکی از اولین کسانی دانست که در راستای نگهداری از فضای تاریخی مسجد، گام‌های مؤثر برداشته است.
در «مطلع‌الشمس» گزارش کتیبه دیگری را هم داریم که مربوط به سال۱۰۰۸قمری (۹۷۸خورشیدی، ۱۴۲سال بعد از کتیبه نخست) است؛ کتیبه‌ای مربوط به دوران سلطنت شاه‌عباس‌یکم صفوی و در بحبوحه بیرون راندن ازبکان از خراسان که در آن نوشته شده بود: «بتوفیق حق این مبارک مقام/ به معماری کمترین شد تمام/ محمدباقر/ هزار‌و‌هشت».
از این کتیبه نیز اکنون نشانی وجود ندارد. پس از کتیبه‌های مزبور، گزارش‌های متعددی از بازسازی و تعمیر مسجد داریم که مربوط به دوره صفویه و بعد از آن است. در پیشانی ایوان دارالسیاده صحن مسجد، کتیبه‌ای مفصل و به زبان عربی از تعمیرات اساسی دوره شاه‌عباس‌یکم‌صفوی وجود دارد که ترجمه آن به فارسی چنین است: «تعمیر این مسجد جامع در دوران دولت خاقان بزرگ، شاه‌عباس‌صفوی‌حسینی از عین مال روان‌شاد و خُلد‌آشیان خواجه صفر گیلانی به سعی و اهتمام فاضل صالح متقی مولانا حسن خادم گیلانی به انجام رسید. برای آنها طلب پاداش اخروی داریم. نگاشته محمد شریف.»
از دیگر کتیبه‌هایی که اعتمادالسلطنه به آن اشاره کرده و در ایوان دارالسیاده قرار داشته، کتیبه‌ای مربوط به تعمیر بنای مسجد در سال۱۰۵۲قمری (۱۰۲۱ خورشیدی) و دوران سلطنت شاه‌عباس‌دوم صفوی و به‌دست «استاد علی بنا»ست. از تعمیر مسجد گوهرشاد طی این دوران، کتیبه‌های دیگری نیز در ایوان دارالسیاده قرار داشت که نشان می‌داد عملیات مرمت در سال‌های۱۰۵۳قمری (۱۰۲۲خورشیدی) و ۱۰۵۹قمری (۱۰۲۸خورشیدی) صورت گرفته است.
با وجود همه این شواهد که خبر از تعمیرات گسترده در مسجد گوهرشاد تا میانه دوره صفویه (حدود دو قرن بعد از ساخت بنا) می‌دهد، احتمالا باید مهم‌ترین تعمیر اساسی مسجد را مربوط به سال۱۰۸۴قمری (۱۰۵۲خورشیدی) و پس از زلزله سهمگین آن سال بدانیم.
این زلزله که ظاهرا با مرکزیت نیشابور اتفاق افتاد، خسارات جانی و مالی سنگینی در خراسان به‌وجود آورد. گنبد طلای حرم‌رضوی شکاف برداشت و قندیل بزرگ نصب‌شده در بالای آن که یادگار شاه‌تهماسب‌یکم بود، به پایین سقوط کرد و بعد از تخریب بخش‌هایی از گنبد زیرین روضه منوره، به داخل فضای اطراف ضریح افتاد.
مسجد گوهرشاد هم به‌طبع از این زلزله هولناک جان سالم به‌در نبرد و شاهد تخریب شدیدی بود؛ به‌طوری‌که گروه‌های مرمتگر برای سرعت دادن به تعمیر و بازسازی از چند جبهه فعالیت خود را آغاز کردند. نشان این فعالیت‌ها را می‌توان در کتیبه‌های باقی‌مانده دید؛ بر پیشانی ایوان غربی مسجد (موسوم به ایوان آب) حدیثی از امام‌صادق (ع) با تاریخ۱۰۸۴قمری وجود دارد و در ایوان شرقی (موسوم به ایوان ملاحسن) از «میرزا‌احمد عامری‌مین‌باشی» به‌عنوان مسئول اجرای تعمیرات مسجد در سال۱۰۸۴قمری، سخن به میان آمده است. این مرمت‌ها طی سال‌های بعد هم ادامه یافت و تا حدود سال۱۰۸۷قمری (۱۰۵۵خورشیدی) در جریان بود و در این سال به پایان رسید.
در کتیبه دارالسیاده که به خط «محمدرضا امامی»، خطاط نامدار دوره صفویه، به‌خط ثلث به رشته تحریر درآمده است، می‌خوانیم (ترجمه فارسی): «سلطان بزرگ، شاه‌سلیمان صفوی‌موسوی، دستور به مرمت این مسجد که مقامی همچون مسجدالحرام دارد، فرمود در سال۱۰۸۷قمری. نوشته محمدرضا امامی‌اصفهانی». در این زلزله هولناک بخشی از کاشی‌های دوره متقدم احداث مسجد که ظاهرا به خط بایسنقر بود هم تخریب شد که محمدرضا‌امامی آنها را بازنویسی کرد و توسط کاشی‌پزان خبره عهد صفوی آماده نصب شد.
اعتمادالسلطنه در «مطلع‌الشمس» به کتیبه دیگری هم اشاره می‌کند که امروزه وجود ندارد، اما در متن آن روایت تعمیر در قالب شعر گنجانده شده و در آن از استاد «شجاع بنای اصفهانی» سخن به میان آمده است؛ همان کسی که در ساخت مصلای مشهد نیز حضوری فعال داشت و نامش در کتیبه این بنای تاریخی دوره شاه‌سلیمان‌صفوی دیده می‌شود.
در دوره‌های بعد نیز مرمت در مسجد گوهرشاد جریان داشت. این را می‌توان از کتیبه‌های متعددی دریافت که یا امروزه در دسترس است یا در متن کتاب‌هایی مانند «مطلع‌الشمس» می‌شود به آنها دست یافت. در این کتیبه‌ها به نام‌هایی همچون «محمدکاظم بیگا» بر‌می‌خوریم که در فرایند مرمت این دوره نقش داشته‌اند.
مرمت گنبد مسجد نیز در همین دوره به انجام رسید. نگارنده این سطور معتقد است که الگوی گنبد مسجد گوهرشاد تا پیش از تخریب سال۱۰۸۴قمری، همان الگوی خیاری دوره تیموری بود که می‌توان نمونه آن را در گنبد «گور‌امیر» در سمرقند یا مزار گوهرشاد در هرات مشاهده کرد.
ظاهرا بعد از تخریب آن گنبد، الگوی فعلی جایگزین شد. اینکه چه کسی و چگونه این کار را انجام داده است، چندان معلوم نیست. مهدی سیدی در کتاب «مسجد و موقوفات گوهرشاد» از عکسی قدیمی سخن می‌گوید که مربوط به دوره قاجار است و روی آن عدد ۱۱۲۰قمری دیده می‌شود.
سیدی معتقد است که بازسازی گنبد از ۱۰۸۴تا۱۱۲۰قمری (حدود۳۶سال) به طول انجامیده است. هر‌چند که چنین اتفاقی دور از انتظار نیست، اما بعید به نظر می‌رسد که بازسازی خود گنبد این قدر زمان برده باشد و به‌نظر می‌رسد که باید تاریخ مذکور را مربوط به تعمیر و جایگزینی کاشی‌های روی گنبد بدانیم. مرمت مسجد در دوره افشاریه نیز جریان داشت. در سال۱۲۱۴قمری،
۱۱۷۸ خورشیدی، «محمداسحاق‌خان قرایی»، حاکم وقت تربت‌حیدریه، بخش‌هایی از مسجد را مرمت کرد.
در دوره قاجار نیز تعمیرات مستمر بوده است؛ در سال‌های۱۲۳۲ و۱۲۵۴قمری این اقدام توسط متولی مسجد صورت گرفت. بین سال‌های ۱۲۷۰تا۱۲۷۰قمری، میرزافضل‌ا... وزیرنظام دست به تعمیر مناره‌های مسجد گوهرشاد زد و دستور داد گلدسته‌های مسجد را که در شُرُف تخریب بود، با زنجیر محکم کنند. این اقدامات در دوره حکومت حسام‌السلطنه در ۱۲۷۴قمری هم ادامه یافت.
روند مرمت در ادوار بعدی هم تداوم پیدا کرد. در سال۱۳۲۷خورشیدی، زلزله‌ای سهمگین در مشهد رخ داد که باعث تخریب یکی از گلدسته‌های مسجد شد. این گلدسته را اوایل دهه۱۳۳۰خورشیدی ترمیم کردند و طی مراسمی باشکوه از آن رونمایی شد؛ با‌این حال، ترمیم‌های صورت‌گرفته آن‌قدر نبود که بتواند اسباب راحتی خیال متولیان امر را فراهم آورد. وضعیت گنبد، بعد از تعمیر دوره صفویه، روز‌به‌روز وخیم‌تر می‌شد.
به‌همین‌دلیل، چنان‌که در ابتدای سخن اشاره کردم، با طراحی روان‌شاد مهندس‌عباس‌آفرنده، بین سال‌های۱۳۳۹تا۱۳۴۳خورشیدی، گنبد مسجد گوهرشاد به‌طور کامل برداشته و مجددا با بتن بازسازی شد. تعمیرات جزئی و اساسی مسجد، بعد از این دوره هم ادامه داشته است و چنان‌که می‌بینیم، در دوران ما نیز تداوم دارد.