هوای ناسالم، نفس‌های ناتمام | نگاهی به تداوم آلودگی در کلانشهر مشهد (۱۱ آبان ۱۴۰۴)

بررسی‌ها نشان می‌دهد بخش عمده آلودگی هوای مشهد در ۲۶ روز اخیر ناشی از گردوغبار بوده و تنها در یکی‌دو روز، منشأ آن به آلاینده‌های سربی و گازی بازمی‌گردد. این وضعیت، زنگ‌خطری جدی برای سلامت شهروندان و آینده زیست‌پذیری این کلانشهر است.

مشهد در حالی این روز‌ها دوباره در میان شهر‌های آلوده کشور قرار گرفته که تنها یک روز هوای سالم را ظرف ۲۶ روز گذشته تجربه کرده و به‌محض وزش باد و برخاستن ذرات گردوغبار، شاخص کیفیت هوا به محدوده «ناسالم» بازگشته است. این روند دیگر برای شهروندان مشهدی پدیده‌ای فصلی یا گذرا نیست، بلکه به الگویی تکرارشونده و نگران‌کننده تبدیل شده است؛ الگویی که نشان می‌دهد آلودگی هوا در مشهد نه یک حادثه طبیعی، بلکه نتیجه ترکیبی از شرایط اقلیمی، توسعه ناپایدار شهری و ضعف مدیریت منابع زیست‌محیطی است.

در ۲۶ روز اخیر، بر اساس داده‌های سازمان حفاظت محیط زیست، منشأ اصلی آلودگی در این شهر گردوغبار بوده است؛ گردوغباری که از ۳۰ کانون داخلی در خراسان رضوی و دو کانون خارجی در افغانستان و ترکمنستان برخاسته و به سمت مشهد حرکت کرده است. سهم این کانون‌ها در کاهش کیفیت هوا چشمگیر است، اما نباید از آلاینده‌های ناشی از تردد خودروها، فعالیت صنایع و مصرف سوخت‌های غیراستاندارد نیز غافل شد. هرچند سهم آن‌ها در این دوره کوتاه کمتر بوده است، اما در مجموع سالانه نقش قابل‌توجهی در آلودگی هوای مشهد دارند.

برآورد‌ها نشان می‌دهد بیش از ۱.۵ میلیون دستگاه خودرو روزانه در مشهد تردد می‌کنند. تراکم جمعیت، فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل و ضعف در حمل‌ونقل عمومی، سبب شده ذرات معلق و گاز‌های آلاینده در لایه‌های پایین جو تجمع یابند. از سوی دیگر، موقعیت جغرافیایی مشهد در دشتی محصور میان کوه‌ها، مانع از تهویه طبیعی هوا می‌شود و در روز‌های آرام و بدون باد، آلودگی در سطح شهر ماندگارتر می‌گردد.

آلودگی هوا در مشهد صرفا یک مسئله زیست‌محیطی نیست، بلکه موضوعی اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی است. مطالعات نشان می‌دهد که افزایش شاخص آلودگی حتی در بازه‌های کوتاه‌مدت می‌تواند به افزایش موارد بیماری‌های تنفسی، قلبی و کاهش بهره‌وری کاری بینجامد. کودکان، سالمندان، زنان باردار و بیماران مزمن نخستین قربانیان این وضعیت‌اند. هشدار‌های مکرر مبنی بر ماندن در خانه یا پرهیز از فعالیت‌های بیرونی، در عمل زندگی روزمره شهروندان را محدود کرده و بر کیفیت زندگی آنان سایه انداخته است.

از سوی دیگر، نمی‌توان چشم بر اثرات بلندمدت این پدیده بست. استمرار آلودگی هوا در کلانشهری زیارتی و گردشگری مانند مشهد، نه‌تنها سلامت ساکنان بلکه چهره اقتصادی و اجتماعی شهر را نیز تهدید می‌کند. کاهش جذابیت گردشگری، افزایش هزینه‌های درمانی و آسیب به زیرساخت‌های شهری ازجمله پیامد‌هایی است که در صورت بی‌توجهی به مدیریت منابع آلاینده، در سال‌های آینده پررنگ‌تر خواهد شد.

در چنین شرایطی، نگاه صرف به منشأ خارجی گردوغبار نمی‌تواند پاسخگوی بحران باشد. هرچند نقش کانون‌های فرامرزی انکارناپذیر است و نیاز به همکاری‌های منطقه‌ای و دیپلماسی زیست‌محیطی میان ایران، افغانستان و ترکمنستان احساس می‌شود، اما بخش قابل‌توجهی از چالش، در داخل مرز‌ها ریشه دارد. احیای منابع طبیعی، تثبیت شن‌های روان، تغییر الگوی کشت و به‌روزرسانی ناوگان حمل‌ونقل شهری ازجمله اقداماتی است که باید با اولویت بالا دنبال شود.

در کنار این اقدامات، آموزش عمومی و تغییر الگوی رفتاری شهروندان نیز اهمیت دارد. کاهش استفاده از خودرو‌های شخصی، مدیریت مصرف انرژی و توجه به هشدار‌های هواشناسی می‌تواند در مقیاس خرد مؤثر باشد. آلودگی هوا محصول رفتار جمعی است و بدون مشارکت مردم، هیچ سیاستی پایدار نخواهد ماند.

مشهد امروز در آستانه فصلی تازه از چالش‌های زیست‌محیطی قرار دارد؛ فصلی که در آن دیگر نمی‌توان به باران‌های فصلی یا وزش باد‌های مقطعی دل بست. آلودگی هوا به مسئله‌ای ساختاری تبدیل شده که نیازمند تصمیم‌گیری‌های سخت، مداوم و علمی است. حفظ سلامت میلیون‌ها شهروند و زائر، جز با همکاری همه دستگاه‌ها، از شهرداری و محیط زیست گرفته تا وزارت کشور و نهاد‌های عمرانی، امکان‌پذیر نیست.

هوای مشهد، آینه‌ای از وضعیت توسعه در شرق ایران است؛ توسعه‌ای که اگر بدون ملاحظات زیست‌محیطی پیش برود، نفس شهر را خواهد گرفت. در چنین شرایطی، هر روز ناسالم، یادآوری است از اینکه زمان برای بازنگری در سیاست‌ها و احیای تعادل زیستی شهر محدود است. آلودگی هوا تنها آمار و عدد نیست؛ هشدار خاموشی است که در هر نفس شنیده می‌شود.