حانیه سالم | شهرآرانیوز؛ جامعه بشری همواره در کشمکش میان عقلانیت الهی و سقوط در ورطه جهل بوده است. قرآن کریم این دوگانه را با قاطعیت ترسیم می‌کند، چنانکه در آیه۵۰ سوره مائده، خداوند با پرسشی تأکیدآمیز می‌فرماید: «أَفَحُکْمَ الْجَاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ؛ آیا به دنبال حکم جاهلیت می‌گردند؟»
این آیه، نه‌تنها ردی بر سنت‌های منسوخ پیش از اسلام است، بلکه هشداری ابدی به هر دورانی است که از مسیر هدایت منحرف شود. تاریخ اسلام با میراث گران‌بهایی، چون خطبه فدکیه حضرت فاطمه زهرا (س) آغاز می‌شود که اوج روشنگری و دفاع از حق در برابر انحرافات فکری و سیاسی است.
این خطبه، تبلور حکم حکیمانه در برابر جهل زمامداران است، اما آیا جاهلیت به دوران صدر اسلام محدود می‌شود؟ مفسران معاصر، به‌ویژه آیت‌ا... جوادی آملی، تأکید می‌کنند که جاهلیت، پدیده‌ای تاریخی نیست، بلکه یک «حال» است که قابلیت بازتولید در هر عصر و زمانی را دارد. جاهلیت مدرن، ظاهری فریبنده دارد، اما ریشه‌های آن در نادیده گرفتن عقلانیت و حقیقت نهفته است.
منظور از «حکم جاهلیت» که در آیه۵۰ سوره مائده مطرح شده، صرفا احکام قبیله‌ای و غیرمدون دوران پیش از اسلام نیست، بلکه هر نظام فکری و عملی است که از مبانی توحیدی و عقلانیت ناب فاصله گرفته باشد. جاهلیت قرآنی، نفی هر حکمی است که بر پایه عقلانیت، عدالت الهی و کرامت انسانی استوار نباشد. هرگاه انسان‌ها به جای پذیرش نظم آفرینش و شریعت، خود را منبع قانون‌گذاری بدانند و بر اساس هوای نفس، طمع یا قدرت حکمرانی کنند، مرتکب «حکم جاهلیت» شده‌اند.
این حکم شامل ستمگری، پایمال کردن حقوق مستضعفان و رواج خرافات به جای علم و منطق می‌شود. در واقع، این آیه یک معیار سنجش دائمی در دست ما می‌گذارد؛ هر حکمی که از منظر عقل سالم و وحی الهی، نادرست و ستمگرانه تلقی شود، تفاوتی نمی‌کند در عصر سنگی اجرا شود یا در عصر تکنولوژی، مصداق همان جاهلیت است.
خطبه فدکیه حضرت زهرا (س)، پاسخی کوبنده و فصیح به اولین تلاش‌ها برای جایگزینی حاکمیت الهی با سلیقه‌های فردی بود. در این خطبه، اهل بیت (ع) نه‌تنها بر حق غصب شده خود تأکید کرده‌اند، بلکه بنیان‌های اعتقادی و سیاسی جامعه نوپای اسلامی را به چالش کشیده‌اند.
اگر جاهلیت مدرن امروز را در نادیده گرفتن جایگاه حقیقی زن، تحریف تاریخ، یا تضعیف مبانی عدالت جست‌و‌جو کنیم، می‌توان گفت خطبه فدکیه واکسیناسیون فکری جامعه در برابر این انحرافات بوده است. سخنان ایشان بر محوریت عقلانیت، تبعیت از هدایت اهل بیت (ع) و پرهیز از خروج از مسیر شریعت می‌چرخد. در حقیقت، هرگونه رویگردانی از این میراث روشنگر، همان لغزش به سمت حکمی است که قرآن آن را «جاهلیت» نامیده است.
آیت‌ا... جوادی آملی بر این باور است که جاهلیت امروز شکل «مدرن» به خود گرفته است، این جاهلیت با ابزار‌ها و ساختار‌های پیشرفته ظاهر می‌شود، اما جوهر آن همان جهل گذشته است. ایشان تأکید می‌کنند که هر سخن یا عملی که به نظام توحیدی و ارزش‌های اصیل آسیب بزند، مصداق جهل است.
جاهلیت مدرن خود را با مطلق‌گرایی‌های مادی، نسبی‌گرایی اخلاقی و ترویج مصرف‌گرایی بی‌حد و مرز تعریف می‌کند. به جای جست‌وجوی «حقیقت» که هدف نهایی عقل و دین است، این جریان به دنبال «لذت» لحظه‌ای و قدرت ظاهری است. این انحراف فرهنگی زمانی رخ می‌دهد که ظرفیت‌های عقلانی جامعه به جای درک عمق دین، صرف ظاهر و امور سطحی شود.
برای مردم، جاهلیت مدرن در زندگی روزمره قابل لمس است. یکی از مصادیق بارز، تبدیل شدن «مَدرک» به جای «معرفت» است. در جامعه امروز، ارزش یک فرد گاهی بر اساس مدرک تحصیلی یا جایگاه اجتماعی‌اش سنجیده می‌شود، نه میزان تقوا و عقلانیت او.
مثال دیگر، تخریب محیط زیست به نام توسعه است، این همان ظلمی است که ناشی از این باور است که طبیعت صرفا منبعی بی‌حد برای بهره‌برداری است، نه نظامی الهی که باید با احتیاط در آن تصرف کرد. آیت‌ا... جوادی آملی نیز اشاره کرده‌اند که این نوع نگاه، نتیجه ندیدن عمق اخلاقی دین و افتادن در دام ظواهر است، شبیه به همان اصلی که در دوران جاهلیت اولیه در روابط اجتماعی جریان داشت.
یکی از مهم‌ترین ابزار‌های جاهلیت مدرن، نفوذ از طریق رسانه و گفتار است. آیت‌ا... جوادی آملی بیان کرده‌اند که هر گفتاری که به تفرقه، شکاف طبقاتی و ناامیدی دامن بزند، در حقیقت در خدمت تضعیف نظام امت است. امروز شاهدیم که چگونه حجم عظیمی از اطلاعات و اغلب اطلاعات نادرست با سرعتی سرسام‌آور منتشر و تشخیص حق از باطل دشوار می‌شود.
این وضعیت، بستری فراهم می‌آورد که در آن، شبهات به جای پاسخ‌های منطقی، بازنشر می‌شوند. این همان تلاش برای «جعل خبر» است که حضرت زهرا (س) در خطبه‌شان به خطر آن هشدار داده‌اند. تحریف روایات و تاریخ برای انحراف نسل جوان از مسیر اصلی هدایت.
مقابله با جاهلیت، چه در شکل اولیه و چه مدرن، نیازمند جهادی فکری و فرهنگی است. کلید این مبارزه، همان چیزی است که در نهج‌البلاغه و میراث اهل بیت (ع) محوریت دارد؛ تقویت عقلانیت و معرفت دینی. ما باید به دنبال فهم عقلانی و اخلاقی دین باشیم، نه صرفا تقلید ظاهری. نهاد‌های آموزشی و فرهنگی، مانند آنچه آیت‌ا... جوادی آملی بیان کرده‌اند، مسئولیت سنگینی در «جهل‌زدایی» دارند. این امر تنها با تعلیم نیست، بلکه با پرورش مسئولیت‌پذیری در برابر حقیقت و مقابله فعالانه با هر آنچه سلامت فکری جامعه را تهدید می‌کند، میسر می‌شود. رهایی از حکم جاهلیت، یعنی بازگشت به حکمتی که در خطبه فدکیه و قرآن کریم تجلی یافته است.