خادم | شهرآرانیوز؛ «شعر و شاعری در دوره مشروطه»، «ویرانههای شکست سیاسی» و «خیابانی دنج در قلب مسکو» سه عنوان از کتابهایی است که به تازگی منتشر شده است. «شعر و شاعری در دوره مشروطه» مجموعهای است که به کوشش همایون کاتوزیان و علیرضا کورنگی گردآوری شده و همانطور که از نام اثر بر میآید به تأثیر جریانات مشروطه بر شاعران و متقابلا شعر در این برهه مهم تاریخی پرداخته شده است.
«ویرانههای شکست سیاسی» دومین جلد از مجموعهای چهار جلدی با عنوان «در ستایش شکست» است که کاستیکا براداتان در آن از این میگوید که باید از کمالگرایی دست بکشیم و از شکستهای سیاسی خودمان و دیگران درس بگیریم و فکر ساخت آرمانشهر را دور بیندازیم. «خیابانی دنج در قلب مسکو» رمانی است از میخاییل آسارگین، نویسنده کمتر شناخته شده روس که آبتین گلکار، مترجم و معرف او به فارسیزبانان است. آسارگین در این رمان در فصلهای کوتاه، سیمایی از روسیه و مردمانش در دوره انقلاب نشان میدهد.
جنبش مشروطه یکی از اصیلترین جنبشهای سیاسی و فکری ایرانیان در طول تاریخ است. شعر فارسی و میراث گرانسنگ آن را هم باید پرچمدار این جنبش دانست.
کاتوزیان در مقالهای درباره دوره مشروطه و تأثیر آن بر شعر آن دوره نوشته است: «انقلاب مشروطه شاهد بار دادن و شکوفایی شاعران خوشقریحهای بود که اغلب از مضامین سیاسی و اجتماعی میسرودند و شعرهایشان را هم درجا در روزنامهها و رسالههای سیاسی منتشر میکردند.
شعرشان بیشک، شعری بود نو و پرطراوت و مدرن، اغلب تجربههایی در قالبهای کلاسیک یا نوکلاسیکِ تحول یافته شعر فارسی، تجربههایی که صنایع و تمهیدات ادبی تازهای ابداع میکرد و بعضی وقتها حاوی کلمات و اصطلاحاتی محاورهای و حتی عامیانه بودند.
به این ترتیب شعر فارسی که در سراسر تاریخِ دور و درازش ابزار اصلی بیان ادبی و اجتماعی بوده، عقاید و احساسات را نمود داده، موعظه و تحقیر کرده بود، قابلیتهای خود را برای بدل شدن به مؤثرترین ابزار مبارزات مردمی در طلب مشروطه، قانون، آزادی و حتی ناسیونالیسم، نشان داد و به مؤثرترین ابزار برای مخالفت با حاکمیت استبدادی، عقبماندگی و فساد تبدیل شد.
شاعران که به وسیله آثارشان در مسیر خواستهای نهضت مشروطه مبارزه میکردند در ماجرای نزاع میان محمدعلی شاه و مجلس اول به مخالفت با او پرداختند. پس از کودتای محمدعلیشاه به مبارزه علیه استبداد صغیر برخاستند، پیروزی مشروطهخواهان در تهران و سقوط محمدعلیشاه را گرامی داشتند و ستایش کردند، کمی بعدترش دلسردیشان از انقلاب را نشان دادند و در برابر اولتیماتوم روسها و اخراج مورگان شوستر در ۱۲۹۰ زبان ابراز خشم و سرخوردگی شدند.
در همین دوره هم بود که بذرهای پانایرانیسم و ناسیونالیسم آریایی کاشته شد. بذرهایی که پس از جنگ اول جهانی بار دادند و بعدا بدل به ایدئولوژی رسمی نظام پهلوی شدند. وقتی در ۱۲۸۵ مظفرالدینشاه فرمان مشروطیت را امضا کرد، شاعران بسیاری با شادی بسیار و سپاس به استقبالش شتافتند.» ۱
ملکالشعرای بهار، دهخدا و سیداشرفالدین گیلانی شماری از این شاعران بودند که کاتوزیان در ادامه مقاله به آنها پرداخته است.
کتاب «شعر و شاعری در دوره مشروطه»، مجموعهای است که زیر نظر همایون کاتوزیان و علیرضا کورنگی، استادان فرهنگ و ادبیات در انگلستان و ایالات متحده آمریکا، گردآوری شده، و در آن شماری از پژوهشگران ایرانی و یکی از دانشوران غربی به شناخت و بازخوانی آثار و فعالیتهای ادبی و هنری چند تن از چهرههای دوره پیشامشروطه، مشروطه و پسامشروطه برآمدهاند: ایرجمیرزا، قمرالملوک وزیری، محمدعلی افراشته، اشرفالدین نسیم شمال، علیاکبر دهخدا، یغمای جندقی، فرخی یزدی، ملکالشعرا بهار، میرزاده عشقی و دیگران.
شعر و شاعری در دوره مشروطه، به کوشش همایون کاتوزیان و علیرضا کورنگی، ترجمه بهزاد زرهداران، نشر مروارید، ۱۴۰۴، ۲۸۲ صفحه، ۴۲۰ هزار تومان
نشر اطراف که به انتشار مجموعه جستارهایش معروف است و تخصصیترین ناشر ایران در این زمینه است، مجموعهای چهار جلدی از جستارهای کاستیکا براداتان با عنوان «در ستایش شکست» را در دست انتشار دارد. «باختن به بدن» نخستین جلد این مجموعه چندی پیش منتشر شد و به تازگی جلد دوم این مجموعه با عنوان «ویرانههای شکست سیاسی» نیز روانه بازار شده است. «جماعت بازندگان» و «باختن از مرگ» جلدهای سوم و چهارم این مجموعه نیز بناست به گفته ناشر به ترتیب در هفته اول و دوم دی ماه منتشر شود.
در اینجا نگاهی داریم به معرفی ناشر از «ویرانههای شکست سیاسی»: «زندگی بیماری مزمن و اعتیادآوری است و ما بهشدت محتاج درمانیم.» کاستیکا براداتان وضعیت حقیقی انسان را با تعبیر «قریببههیچبودگی» توصیف میکند که کموبیش پس از هر شکست کوچک و بزرگی تجربهاش میکنیم. آگاهی و باور به این واقعیت میتواند موجب آشفتگی و ناخوشی ما شود، اما از بیماری خودمحورپنداری رهایمان میکند و ما را به مقام فروتنی و افتادگی پویا و امیدبخش میرساند. «ویرانههای شکست سیاسی» – در ستایش شکست (۲)، دومین حلقه از چهار حلقه شکست را بررسی میکند: حلقه شکست سیاسی.
ایده براداتان مبتنی بر این است که شکستهای انسانی شبیه دوایری متحدالمرکز هستند: چهار دایره تودرتو که هر یک نماینده یک نوع شکستاند. او در کتاب اول، «باختن به بدن»، به دایره اول یعنی شکست فیزیکی پرداخته بود و با زندگی سیمون وِی آن را توضیح داد.
براداتان در کتاب «ویرانههای شکست سیاسی»، به سراغ مرحله بعدی یعنی شکست سیاسی میرود و از رهگذر روایت ناکامی سیاسی ماهاتما گاندی و همچنین مروری بر سرگذشت شخصیتهایی مانند هیتلر، روبسپیر و لنین، تصویری از شکستها و ضعفهای حاکمیتهای تمامیتخواه، نظامهای مدعی برابریطلبی و همچنین دموکراسی (از نوع باستانیِ آتنی گرفته تا گونه غربی مدرن و امروزی) پیش چشممان میگذارد.
به نظر این نویسنده، شکستهای سیاسی ویرانگرتر از شکستهای فیزیکی و جسمیاند، چون ما هر قدر هم بخواهیم از سیاست کناره بگیریم، تکتک لحظات زندگیمان را در بستری سیاسی سپری میکنیم، حتی همان کنارهگیریمان را. افراد هر جامعه تمامی شکستهای نظام سیاسیِ آن را در ساحتی فردی نیز تجربه میکنند.
گویی با هر شکست سیاسی، بخشی از وجود ما نیز فرومیریزد. مهمتر آنکه «شکست سیاسی، علاوه بر پشتههایی که معمولا از کُشتهها به جای میگذارد، به لحاظ اخلاقی فلجکننده و به لحاظ فکری حقارتبار» است و تحقیرآمیزترین جنبه ماجرا این است که هرگز درسی از آن نمیگیریم.
براداتان در کتاب ویرانههای شکست سیاسی میگوید اگر ما صادقانه «قریببههیچبودگی»مان را بپذیریم، از کمالگرایی دست بکشیم و از شکستهای سیاسی خودمان و دیگران درس بگیریم، متوجه میشویم که بسیاری از حاکمیتهای آرمانیای که در طول تاریخ به انسانها وعدههای بزرگ و خیرخواهانه دادهاند، داستانهایی سیاسیاند. اگر پس از هر شکست سیاسی کمی فروتن نشویم و از تقلای شبانهروزمان برای تحقق «کمال» دست برنداریم، «فرصت دستیابی به همان چیزهای در دسترسمان را هم از کف میدهیم.»
ویرانههای شکست سیاسی، نوشته کاستیکا براداتان، ترجمه رؤیا پورآذر، نشر اطراف، ۱۴۰۴، ۱۳۶ صفحه، ۱۹۷ هزار تومان
«در بیکرانگی کائنات، در منظومه شمسی، بر روی کره زمین، در روسیه، در مسکو، در عمارتی نبش خیابان سیفتسف وراژک، در اتاق کار، پرندهشناسی به نام ایوان آلکساندرویچ روی صندلی راحتی خود نشسته بود.» بند آغازین رمان «خیابانی دنج در قلب مسکو» اینطور آغاز میشود و نویسنده از تکنیک حرکت دوربینمانند استفاده کرده که از بیکرانگی کائنات تا به یک اتاق کار برسد. این آغاز همچنین ناچیز بودن شخصیت را نشان میدهد که میخاییل آسارگین بارها در طول رمان از این تکنیک استفاده میکند.
آبتین گلکار، مترجم این اثر در گفتوگویی با ایسنا درباره این رمان و نویسندهاش گفته است: «این کتاب نوشته یک نویسنده نسبتا ناشناس روس است که برای خواننده ایرانی خیلی آشنا نیست. آسارگین چند سال بعد از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ مجبور شد از روسیه مهاجرت کند، در واقع عملا از روسیه اخراج شده و در اروپا زندگی میکرد، به همین علت آثارش در بین خود روسها هم شناختهشده نبود. البته آسارگین در میان محافل مهاجر هم از کسانی بود که با همه میانهای نداشت و با هیچ گروه و مسلکی نمیساخت؛ به همین علت معروف نبود و بعد از فروپاشی شوروی دوباره کشف شد و روسها به او توجه کردند.
[..]«خیابانی دنج در قلب مسکو» ماجرای یک خانواده روس است که سالهای جنگ جهانی اول و بعد انقلاب اکتبر و جنگ داخلی و سرکوب روشنفکران را میبیند، در واقع چند واقعه بزرگ تاریخی را در عرض چند سال تجربه میکند. ماجراهای رمان بسیار شبیه ماجراهای رمان «دکتر ژیواگو» است، گاه جزئیاتشان شباهت عجیب غریبی بههم پیدا میکند، اما شیوه روایت کاملا متفاوت است.
آسارگین و بوریس پاسترناک اتفاقات واحد را با دو شیوه روایت متفاوت بیان میکنند. نکته جالب کتاب آسارگین این است که فصلهای کوتاه کوتاه دارد و بخشی از داستان از زبان اشیا و حیوانات روایت میشود. راوی مرتب تغییر میکند و همین موضوع زاویهدیدهای متفاوت و گاه دور از ذهنی را به خواننده میدهد؛ مثلا برخی از صحنههای جنگ را از دیدگاه مورچهها روایت میکند. این مسئله ویژگی شاخص سبکی آسارگین است.
[..]خیلی از وقایع کتاب حالت اتوبیوگرافیک (زندگینامه خودنوشت) دارد؛ وقایعی که برای نویسنده زمانی که در روسیه بوده، اتفاق افتاده است. البته در مؤخره کتاب به این اتفاقات اشاره کردهام و برای اینکه ماجرا لو نرود نمیتوانم بگویم چه اتفاقاتی بوده است. برخی از وقایع برای نویسنده اتفاق افتاده و از این نظر واقعی است.»
در بیش از هشتاد فصل کوتاه، آسارگین نقاشیهای کوتاه، صحنهها و اپیزودهای زندگی گروه بزرگی از شخصیتهای مختلف در سالهای پرآشوب انقلاب در روسیه را ارائه میدهد.
در معرفی پشت جلد کتاب آمده است: «رمان حاضر روایتی است از مصائب روشنفکران روس در سالهای پرآشوب و دورانساز انقلاب روسیه، هنگامیکه روشنفکران و مردم عادی در هم آمیخته بودند و شادیها و سختیهای مشترکی را تجربه میکردند؛ روایتی گاه از زبان یک موش، یک پرستو، یا اشیای بیجان.»
خیابانی دنج در قلب مسکو، نوشته میخاییل آسارگین، ترجمه آبتین گلکار، نشر ماهی، ۱۴۰۴، ۳۹۷ صفحه، ۵۴۰ هزار تومان