عید سعید غدیرخم نه‌تنها یک عید دینی و مهم برای شیعیان، بلکه مناسبتی رژف و جریان‌ساز در تاریخ اسلام، به‌ویژه برای مطالعات صدر اسلام محسوب می‌شود و هدف نهایی آن واقعه و تجلیل شیعیان در قرن‌های متمادی، تثبیت ولایت امام علی(ع) می‌باشد.
گروه جامعه شهرآرانیوز | هجدهم ذی‌الحجه سال دهم هجری، نقطه عطفی در تاریخ صدر اسلام است. نبی مکرم اسلام (ص) پس از عمری ممارست در تبلیغ دین اسلام و بر دوش کشیدن سختی‌هایی که نظیرش کمتر در تاریخ جهان یافت می‌شود، اینک به آن می‌اندیشد که جهان اسلام پس از رحلت وی چگونه اداره خواهد شد. از این روی، هیچ‌کس در امانت، ایمان، اخلاص، مروت، سلحشوری و... برتر و والاتر از علی‌بن‌ابی‌اطالب (ع) نیافت که از دوران کودکی در کنارش بوده، نخستین مردی بوده که مسلمان شده، شمشیرش جز در راه خدا و برای امت نوپای مسلمان، روی هیچ‌کس کشیده نشده و صلاحیت و شایستگی‌های پرشمارش بر همگان آشکار بوده است.
اما مسلم است که تصمیم پیامبر آنی نبوده، همچنین صرفا براساس مشاهدات و سیر تحول اسلام‌پذیری مردم زمان خود نیز نبوده است، زیرا ایشان صحابه بزرگی داشته‌اند که هریک در جایگاهی ارزشمند نزد ایشان و تاریخ اسلام قرار داشته‌اند.
به شهادت تاریخ، پر واضح و مسلم است که ابلاغ و اعلام ولایت علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) قبل از غدیر بار‌ها انجام شده بود، پس غدیر دیگر برای چه بود؟ پیامبر اسلام (ص) در غدیر چه وظیفه مهمی را باید انجام می‌داد که قبلا انجام نداده است؟ و در غدیر چه گذشت که خشم و کینه درونی دشمنان علی (ع) را شعله‌ور کرد؟ اگر ابلاغ و اعلام ولایت علی (ع) بود، مردم در مکه و مدینه بار‌ها آن را شنیده و در ظاهر اعتراضی هم نکرده بودند.
در پاسخ باید گفت که غدیر فقط روز اعلام ولایت علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) نبود، بلکه غدیر روز تحقق، تثبیت و عینیت‌یافتن ولایت ۱۲ امام معصوم از علی (ع) تا مهدی (عج) بود. در روز غدیر ولایت علی و اولاد معصومش عینیت جاودانه یافت و با بیعت عمومی ۱۲۰ هزار نفری در تاریخ ثبت شد.
آخرین حج
بعد هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه، آن حضرت ۵ بار به مکه سفر کردند. آخرین سفر پیامبر اسلام (ص) به مکه در سال دهم هجرت برای انجام حج بود. بنا بر روایات معتبری از کلینی، پیامبر پس از نزول آیه‌ای از سوره حج، عزم این سفر مهم و تاریخی را کردند: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوک رِجالاً وَ عَلی کلِّ ضامِرٍ یأْتینَ مِنْ کلِّ فَجٍّ عمیقٍ». بدین ترتیب، بزرگ‌ترین اجتماع مسلمانان برای شرکت در حج پیامبر (ص) شکل گرفت که در تاریخ اسلام به‌عنوان «حجّة‌الوداع» معروف است.
منابع و ماخذ تاریخ اسلام در هدف‌گذاری این سفر عبادی مهم، ۲ هدف را برشمرده‌اند که تا پیش از این، میان مسلمانان بحث نشده بود و قطعا پس از درگذشت پیامبر اسلام (ص) باید به آن پاسخ درستی داده می‌شد: نخست، احکام و مناسک عمره و حج بود که به‌طور کامل و نیز به‌صورت عملی از سوی پیامبر برای مسلمانان تبیین شد و دوم، بحث جانشینی ایشان که در غدیر خم بیان شد. بنابراین، اهمیت آینده سیاسی و دینی اسلام پس از پیامبر به‌صورت بلندمدت، یعنی حج و کوتاه‌مدت، یعنی مسئله جانشینی در این سفر مهم تبیین شد.
نگاره ای از واقعه غدیر در کتاب ابوریحان بیرونی
غدیر منزلگاه ولایت
امام علی (ع) و ۱۲ هزار نفر همراه ایشان که از یمن رهسپار حج شده بودند، پس از پیوستن به کاروان بزرگ پیامبر، به سمت غدیر حرکت کردند. اما معنای واژه غدیر چیست و چرا میعادگاه انتخاب‌شده پیامبر، غدیر خم نام داشت؟
در مناطق مختلف حجاز در مسیر سیل‌ها آبگیر‌های فراوانی وجود دارد که در هنگام بارندگی یا جاری‌شدن سیل، آب در آن‌ها باقی می‌ماند و برکه‌هایی به وجود می‌آید که تا مدت‌ها مردم آن مناطق و رهگذران از آب آن استفاده می‌کنند. این برکه‌ها در آن سرزمین خشک، ارزش فوق‌العاده‌ای دارند. اما معمولا آب آن‌ها تا فصل گرما باقی نمی‌ماند. عرب‌ها این برکه‌ها را «غدیر» می‌نامند. بین شهر مکه و مدینه در غرب سرزمین حجاز، از سمت شرق دریای سرخ و در فاصله ۸ کیلومتری جحفه نیز آبگیری به‌نام «غدیر خم» وجود دارد. این غدیر نیز برای شناخته‌شدن و تمایز از غدیر‌های دیگر به‌نام «خم» نام‌گذاری شده است. خم به‌معنای پاکیزگی است. شاید انتخاب نام خم برای این آبگیر به‌علت آب پاکیزه و شایسته نوشیدنی است که در آن جمع می‌شود. خصوصیت دیگر غدیر خم «منطقةالفراق» بودن آن است برای جداشدن مصری‌ها و شامی‌ها و عراقی‌ها و مدینه‌ای‌ها از یکدیگر و اینکه افراد هر گروه از آنجا به سمت دیار خود رهسپار شوند. پس می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که علت انتخاب این مکان، تشبیهی از تشنگی مردم و نیازشان به لذت‌بخش‌ترین نعمت الهی، یعنی آب است و پیامبر در کنار برکه‌ای گوارا، امت خود را به سیراب‌شدن از گنجینه الهی دعوت کردند.
۲۶ نکته مهم در «غدیر خم» از سوی پیامبر
پس از استقرار کاروان‌ها در محل مدنظر پیامبر، ایشان امام علی (ع) را فراخواندند تا بر بلندی و در کنار خودشان مستقر شوند. پیامبر براساس آنچه در روایات معتبر تاریخ تشیع آمده است، نکاتی فرمودند که در ۲۶ بند خلاصه می‌شود:
• در ابتدای خطبه، پیامبر حمد و ثنای الهی را به‌جا آورد و دقایقی به‌نسبت طولانی صفات حق تعالی را با بیانی بلیغ برای حاضران بیان فرمود؛
• بیان امر و دستور الهی برای ابلاغ امری مهم و نزول آیه تبلیغ؛
• بیان درخواست پیامبر از خداوند برای معاف‌کردن او از این تبلیغ به سبب خوف از فتنه منافقان؛
• بیان نزول چندباره جبرئیل برای انجام این ابلاغ و وعده خدا برای مصون‌داشتن پیامبرش از فتنه منافقان؛
• اعلان پیامبر مبنی بر اینکه این آخرین حضور او در چنین جمع بزرگی است؛
• و اینکه حرام محمد (ص) تا قیامت حرام است و حلالش تا قیامت حلال؛
• و اینکه امامت امت اسلامی تا قیامت بر عهده علی (ع) و فرزندان اوست؛
• بیان مراتب علم و فضیلت علی (ع)؛
• و اینکه انکار ولایت علی (ع) گناهی نابخشودنی است؛
• شک‌کننده در گفتار پیامبر یا شک‌کننده در هر یک از امامان مانند کفار جاهلیت خواهد بود؛
• بیان جمله تاریخی «من کُنتَ مَولاهُ فهذا علیٌّ مَولاهُ»؛
• بیان مجدد حدیث ثقلین و جایگاه قرآن و اهل‌بیت (ع) در کنار هم؛
• تأکید چندباره بر وصایت و خلافت و جانشینی علی (ع)؛
• دعا در حق دوستان امام علی (ع) و نفرین بر دشمنانش با عبارت «اَللهمَّ والِ مَن والاهُ و عادِ مَن عاداهُ»؛
• نزول جبرئیل و اعلام اکمال دین از سوی ایشان؛
• تأکید بر جایگاه امامت و بیم‌دادن مردم از حسدبردن به امام؛
• اشاره به کارشکنی‌های منافقان؛
• بیان ختم امامت در زمان مهدی قائم (عج) از فرزندان علی (ع)؛
• برحذرداشتن مردم از تبعیت از امامان دروغین پس از ایشان؛
• امر به حاضران در رساندن پیام غدیر به دیگران؛
• و اینکه بالاترین معروف فهم کلام پیامبر در غدیر و رساندن آن به دیگران است؛
• سفارش مردم به دوستی با اهل‌بیت (ع) و دشمنی با دشمنانشان؛
• بیان حدود ۲۰ جمله در وصف امام مهدی (عج) و حکومتش؛
• بیان فضایلی دیگر از امام علی (ع) و امر به بیعت رسمی افراد با ایشان به‌عنوان امام و جانشین پیامبر؛
• سفارش به مسلمانان مبنی بر اینکه علی (ع) را با عنوان امیرالمؤمنین خطاب کنند؛
• فرمان عمومی برای بیعت‌کردن با امیرالمؤمنین در همان «غدیر خم».
تاریخ‌نگاری روایت «غدیر خم»
اولین آثار ادبی قابل تاریخ‌گذاری برجامانده، مجموعه اشعاری از نویسندگان شیعه در قرن دوم هجری است. اولین منبع تاریخی که به «غدیر خم» اشاره می‌کند، یعقوبی (متوفی ۲۸۴ ق)، مورخ شیعه در نیمه دوم قرن سوم هجری، است.
از منابع شیعه اواخر دوره امویان، هاشمیات کمیت‌بن‌زید اسدی (متوفی ۱۲۶ق) و کتاب سلیم‌بن‌قیس هلالی (پیش از ۱۲۵ق) مربوط به اوایل قرن دوم هجری/هشتم میلادی حدیث را آورده‌اند. برخی دیگر از مورخان مشهور تاریخ اسلام مانند مسعودی و یعقوبی، نگاهی سطحی به این واقعه مهم داشته‌اند که علت آن به‌درستی معلوم نیست. اما آنچه در کتاب‌شناسی منابع دسته اول با موضوع واقعه «غدیر خم» مورد توجه است، آن است که این واقعه بیشتر در آن دسته از منابع تاریخی آمده‌است که مربوط به دوره امویان می‌شود یا بر منابع این دوره اتکا دارد، ولی در دوره عباسیان از توجه به آن کاسته شده‌است که امری سیاسی تلقی می‌شد.
منابع:
قرآن کریم، سوره مبارکه حج
کلینی، محمدبن‌یعقوب، ۱۴۰۷ ق، الکافی.
امینی، عبدالحسین، ۱۴۲۵ ق، الغدیر.
مکارم شیرازی، ناصر، ۱۴۲۵ ق، انوارالفقاهة.
مجلسی، محمدباقر، ۱۴۰۳ ق، بحارالأنوار.