جشن سنتی شب یلدا؛ میثاق باستانی نور در گذرگاه زمان

به گزارش شهرآرانیوز؛ آستانه زمستان، زمانی که خورشید در پایین‌ترین افق خود ایستاده و تاریکی بیشترین سهم را از شب می‌گیرد، فرهنگ ایرانی با جشن یلدا یا همان شب چله خراسانی‌ها به استقبال نور می‌رود؛ جشنی که ریشه‌های آن به هزاره‌های دور بازمی‌گردد. از این بابت می‌توان گفت که یلدا تنها یک رویداد تقویمی نیست، بلکه تجلی نبوغ نیاکانی است که میان نظم کیهانی و ارزش‌های اخلاقی پیوندی ناگسستنی برقرار کرده بوده‌اند.

نقش پرتو‌های مهر در زندگی انسان

جشن یلدا در آخرین شب پاییز (۳۰ آذر برابر ۲۱ دسامبر) که بلندترین شب سال نیز هست، در خاستگاه اصلی خود «ایران» با شور و شوق فراوان برپا می‌شود. این جشن ریشه در آیین کهن مهر دارد که دیرزمانی در ایران و سپس در بسیاری از کشور‌های آسیا و اروپا گرامی داشته شده است.

در هزاره‌های دور، مردمانی که در طبیعت زندگی کرده‌اند بر اثر مشاهده خورشید، ماه و ستارگان و تجربه تغییرات طبیعی فصول و کوتاهی و بلندی روز و شب فعالیت‌های روزانه خود را بر بنیان این پدیده‌های طبیعی و دگرگونی‌های آنها تنظیم کرده و از آنها بهره‌های فراوان برده‌اند. از این روی، بخشی از این پدیده‌های طبیعی را ستوده و آنان را تجلی وجود خداوند دانسته‌اند. از این میان، پدیده‌های طبیعی خورشید که با پرتوهایش (مهر) به زمین و همه زیستمندان روی آن گرمای زندگی بخشیده، بیش از همه مورد ستایش قرار گرفته است.

مهر، در زبان سنسکریت «Mitra» در اوستایی «Mithra» و در زبان پهلوی «Mitr» و در پارسی امروزی «Mitra» یا «Mehr» گفته می‌شود. معنای آن در زبان‌های سنسکریت و اوستایی پیمان هم‌بستگی و پیوستگی دو یا چندین نفر است. در زبان پارسی نیز محبت و دوستی آشتی و پیمان معنا می‌دهد.

در واقع برای پارسیان، مهر، جلوه‌ای از پیمان است؛ پیمان انسان با انسان، پیمان انسان با محیط اجتماعی و طبیعی و مسئولیت‌پذیری برای نگهبانی از خانواده شهر و کشور است. بر پایه این دیدگاه نظام کیهانی نیز بر مدار نظم و هنجاری (اَشا*) می‌چرخد که نمودی از اصل پیمان و نگهداشت آن است.

این دیدگاه در فرهنگ و ادب ایران‌زمین بسیار تأثیر گذاشته است. در همین راستا شانزدهمین روز هر ماه و هفتمین ماه سال در گاه‌شماری ایرانی نام «مهر» بر خود دارد. همچنین یشت دهم از کتاب اوستای متأخر نام مهر را بر پیشانی دارد. به گزارش هردوت نیز ایرانیان از دوره هخامنشی نام مهر را بر فرزندان خود می‌گذاشته‌اند. البته امروز نام مهر یا میترا را همچنان بر فرزندان خود می‌گذارند و افزون بر آن واژه «پیمان» را به‌عنوان نامی برای فرزندان خود برمی‌گزینند.

* این واژه مفهوم پیچیده‌ای دارد و بیشتر معنای واژه‌ای آن را بهترین راستی یا هنجار و قانون دانسته‌اند. این واژه در پارسی باستان اَردَ تلفظ می‌شده است و تلفظ ودایی آن رْتَه بود که معنای نظم طبیعی جهان را با خود داشت.

پیشینه آیین مهر

کهن‌ترین سندی که نام مهر یا میترای مورد باور ایرانیان و هندیان در آن آمده و به دست ما رسیده، لوح‌هایی است متعلق به ۱۳۱۷ سال پیش از میلاد که در سال۱۹۰۸ میلادی در کاپادوکیه (Cappadocia) کشف شده است و به پیمان بسته‌شده میان دو قوم «هیتی» و «میتانی» اشاره دارد. این سند، عمری بیش از ۳۴۰۰سال دارد. با این همه پژوهشگران بر این باورند که پیشینه آیین مهر به هزاران سال پیش از آن باز می‌گردد.

در سده اول پیش از میلاد این آیین در چهره‌ای نو با نام آیین میترا (میتراییسم) توسط رومی‌های تحت نفوذ فرهنگ ایران در سراسر قاره اروپا، غرب و شمال آفریقا و آسیای صغیر و نواحی اطراف دریای سیاه منتشر شده و طی پنج سده در بخش‌های بزرگی از جهان گسترش یافته و متعاقب آن معابد میترا نیز توسط پیروان آیین میترا در سراسر اروپا ساخته شده است.

به‌گونه‌ای که بر اساس شواهد باستان‌شناختی و تاریخی موجود در آغاز سده چهارم میلادی بیش از سیصد معبد میترا در ایتالیا وجود داشته و این آیین توسط لژیونر‌های رومی به سرزمین‌های زیر نفوذ آن امپراتوری از جمله آلمان اتریش و انگلستان نیز انتقال یافته بوده است. 

اما از اوایل سده چهارم میلادی با گسترش مسیحیت، به‌تدریج میتراییسم و سنن آن در اروپا کم‌رنگ شد. باوجوداین هنوز هم بسیاری از نماد‌ها و سنت‌های این آیین کهن به صورت‌های گوناگون در باور‌ها و سنت‌های مردم ایران و دیگر ملت‌های جهان زنده مانده است. دو جشنی که از دیرباز توسط ایرانیان به نام «مهر» برگزار می‌شده، یکی «مهرگان» نام دارد و دیگری جشن «یلدا».

هم‌پوشانی جشن‌ها

ایرانیانی که برآمدن نخستین پرتو‌های خورشید تابان را «مهر» می‌دانستند، دریافته‌اند که از آغاز دی‌ماه روز‌ها به‌تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود و خورشید هر روز بیشتر در آسمان می‌ماند و نور و گرمی می‌پراکند، از این روی در پایان آخرین شب پاییز درازترین شب سال و سپیده‌دم نخستین روز زمستان را به‌عنوان لحظه «زایش مهر» جشن گرفته‌اند. این جشن بعد‌ها جشن «یلدا» یا جشن «شب چله» نامیده شده و تا امروز باقی مانده است.

یلدا واژه‌ای سریانی و به‌معنای «زاده‌شدن» است که در مهاجرت مسیحیان سریانی به ایران آورده و ماندگار شده است. در واقع ایرانیان همچنان از اول دی‌ماه تا دهم بهمن‌ماه (جشن سده) را که چهل روز است «چله بزرگ» می‌نامند و از دهم بهمن‌ماه تا بیستم اسفندماه را نیز «چله کوچک» می‌نامند، چرا که از شدت سرما نسبت به چله بزرگ کاسته می‌شود.

جالب اینکه رومیان نیز مهم‌ترین جشن خود را سل ناتالیس انویکتوس (Sol Invictus Natalis) یعنی «میلاد خورشید شکست‌ناپذیر» می‌نامیده و آن را گرامی می‌داشته‌اند. همین پیوند و قرابت سبب شده که پس از آشنایی با آیین مهر به این همانی «مهر» با «خدای آفتاب» دست بزنند و جشن «میلاد خورشید شکست‌ناپذیر» بعد‌ها با جشن کریسمس مسیحیان در ۲۵دسامبر هم‌پوشانی پیدا کند.

داستان یک سفره سنتی

جشن یلدا نیز همانند دیگر جشن‌های ایرانی یک جشن خانوادگی است. در این جشن بیشتر خانواده‌های ایرانی با هر دین و مذهب در پرتو نور (آتش یا شمع یا نور چراغ) به شادی می‌پردازند، سفره‌ای می‌گسترانند و خوراکی‌های ویژه‌ای بر آن می‌نهند. این خوراکی‌ها را در بیشتر نواحی «شب چره» می‌نامند و معمولا شامل هفت نوع میوه و آجیل هفت مغز است. البته گاهی شمار آنها از هفت نوع بیشتر می‌شود و افزون بر آن انواع شیرینی سنتی و غیرسنتی نیز تهیه می‌شود.

از میوه‌های ویژه شب یلدا، هندوانه، انار و انگور است و در کنار آنها مردم از میوه‌های تابستانی دیگر همچون سیب، خربزه، خیار و گاهی «به» استفاده می‌کنند. در بین میوه‌های شب یلدا هندوانه اهمیت بیشتری دارد، زیرا بسیاری باور دارند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورند سرما در سراسر چله بزرگ و کوچک، یعنی در سراسر زمستان بر آن چیره نخواهد شد و بیمار نمی‌شوند. ضمن اینکه هندوانه و انار سرخ و گرد نمادی از گرمای مهر در شب سرد زمستان است.

شب چره یلدا هم شامل دانه‌هایی، چون گندم، شاه‌دانه، برنجک و نخود بوداده یا برشته (نخودچی) و آجیل شامل تخمه هندوانه، کدو و گاهی تخمه آفتابگردان، بادام پسته، فندق و گردو است که در کنار آن از میوه‌های خشک یا خشکبار همچون سنجد سرخ، کشمش، انجیر خشکه برگه زردآلو و توت خشکه استفاده می‌شود.

معمولا برای شب یلدا شام ویژه‌ای تهیه نمی‌شود، اما در بیشتر خانواده‌ها پس از خوردن شام «شب‌نشینی» یا «شب زنده‌داری» ادامه دارد، بسیاری حتی برای شب‌نشینی و شب‌زنده‌داری به خانه خویشاوند بزرگ‌تر خود می‌روند.

گستردن سفره‌ای از خوراکی‌های گوناگون ریشه در یکی از مراسم آیین مهر دارد که «بزم مهر» یا «مهمانی مهر» نام داشته است. در این مراسم سفره‌ای آیینی گسترده می‌شده و پیروان مهر به نشانه همسانی و برابری و استواری در پیمان با همدیگر و با خداوند با یک دیگر هم سفره و هم‌پیاله می‌شده‌اند و به خوردن گوشت گاو و بعد‌ها نان مقدس درون (Draona) و نوشیدن آشامیدنی مقدس هوم (Haoma) می‌پرداخته‌اند.

گستردن این سفره آیینی هنوز نیز در بین زرتشتیان با نام «میزد» (Myazd) متداول است که بر آن خوراکی‌هایی همچون نان سیروگ (نوعی نان روغنی) انواع میوه شیرینی و آجیل لرک (Lark) می‌نهند که مخلوطی از مغز پسته، بادام، گردو، فندق، کشمش سبز، برگه زردآلو، خرماخشکه و چند نمونه خشکبار دیگر است. این خوراکی‌ها معمولا پس از نیایش به نشانه تبرک بین حاضران پخش می‌شود.

یکی دیگر از رسوم شب یلدا که در بیشتر خانواده‌های ایرانی متداول است بردن «شب چله‌ای» یا هدایای ویژه شب چله (یلدا) برای نوعروسان و تازه‌دامادان است. معمولا در خانواده‌هایی که به‌تازگی بین یک زوج جوان خطبه عقد خوانده شده، اما هنوز زندگی مشترک را به‌طور رسمی آغاز نکرده‌اند، در شب چله (یلدا) مادر داماد به همراه مجموعه‌ای از خوراکی‌های ویژه شب یلدا که با ذوق و سلیقه خاصی آراسته شده‌اند، هدایای دیگر همچون لباس، پارچه و طلا تهیه کرده و برای عروس می‌فرستد. این عمل به طور متقابل از سوی مادر عروس نیز صورت می‌گیرد که البته زمان آن در برخی مناطق یک شب بعد از شب چله و در بیشتر مناطق نخستین شب چله پس از آغاز زندگی مشترک زوج جوان در خانه بخت خواهد بود.

به همه موارد بالا فال‌گرفتن از دیوان حافظ را نیز می‌توان اضافه کرد که در سده‌های اخیر در برخی از خانواده‌ها مرسوم شده است.

شب یلدا، بلندترین شب سال

هنگامی که زمین در اول دی‌ماه (۲۱دسامبر) هر سال به نقطه انقلاب زمستانی خود می‌رسد، نیم کره‌شمالی دارای کوتاه‌ترین روز و بلندترین شب سال است و برعکس آن در نیم کره‌جنوبی بلندترین روز و کوتاه‌ترین شب سال اتفاق می‌افتد.، اما باید توجه داشت که شب یلدای همه ناظران نیم کره‌شمالی یکسان نیست.

در استوا طول شب و روز برابر و هر یک مساوی با دوازده ساعت است، اما هرچه به طرف قطب شمال برویم طول شب یلدا افزایش می‌یابد. به طور مثال طول حدودی شب یلدا در برخی از شهر‌های نیم‌کره‌شمالی جهان برای امسال به شرح روبه‌رو است.

برگرفته و تلخیص مقاله «جشن یلدا در فرهنگ ایران» نوشته دکتر تورج پارسی و دکتر شاهین سپنتا که در شماره۵۷ نشریه حافظ (آذر و دی ۱۳۸۷) منتشر شده است.