به گزارش شهرآرانیوز؛ روز مادر، شب یلدا و در ادامه ماه رجب و روز پدر، رونق را به بازارهای سرد مشهد برگردانده و اینروزها خیابانها باوجود برف و سرما شلوغاند، بهویژه سوپرمارکتها و فروشگاههای بزرگ که سالهاست توانستهاند انواع و اقسام کالاها و مواد موردنیاز مردم -از شیر مرغ تا جان آدمیزاد- را در اختیار مشتریانشان قرار دهند.
شاید سؤال شود اصلا این فروشگاههای بزرگ از کی و چه زمانی به دایره جغرافیای بازارهای سنتی اضافه و به بخشی از نیازمندیهای مردم این روزگار تبدیل شدند. در سطرهای بعدی به این سؤال براساس کتاب «تاریخ اقتصادی مشهد» نوشته علینجفزاده و جلیل قصابانگزکوه پاسخ دادهایم. اخبار مطبوعات قدیمی و همچنین اسناد موجود در مرکز اسناد و تاریخ و توسعه شهرداری مشهد از دیگر منابع ما در تنظیم این گزارشاند.
پیش از پرداختن به تاریخ ایجاد نخستین فروشگاههای زنجیرهای و سوپرمارکتها خوب است بدانید که در قدیم علافها که در کاروانسراها مستقر بودند، نقش مهمی در تأمین مایحتاج جامعه سنتی داشتند، اما با تغییر جامعه و گسترش شهرها، بهمرور نقش آنها کمرنگ و میدانهای بار جایگزینشان شد.
در مشهد، سابقه تأسیس نخستین میدانبار که با هدف عرضه مستقیم کالا بهوجود آمد، به دوره قاجار میرسد. برابر اسناد موجود، آصفالدوله در سال۱۳۰۲قمری (۱۲۶۳ خورشیدی) اولین میدانبار را راهاندازی میکند. روایت است که کسبه و مردم در ابتدا به این موضوع معترض میشوند، اما پس از آنکه نرخ همه اجناس و ارزاق روزبهروز کاسته میشود، استقبال مردم نیز از آن بیشتر میشود، بهطوریکه روزنامه ایران، گزارش شادی و شکرگزاری آنان از این اتفاق را چاپ و منتشر میکند.
یکی دیگر از مقاطعی که میدانبار در مشهد تشکیل میشود، سال اول مشروطه است؛ در سندی به تاریخ ۷ جمادیالاول ۱۳۲۶ خورشیدی آمده است: «چون در شهر مشهد معلوم بود مأکولات وارده را صنف علاف میفروختند، انجمن بلدیه این رسم را متروک کرد و بهجای آن در چهار نقطه شهر، میزان قرار داد که هرچه از دهات به شهر میآمد، هرکس میتوانست، خریداری کند.»
همه ما تجربه خرید از بازارهایی را که در یک روز مشخص در هفته برگزار میشوند، داریم؛ مثلا جمعهبازار مهرآباد یا چهارشنبهبازار مجیدیه. درواقع پس از ایجاد میدانهایبار، این روزبازارها که اجناس آنها بهصورت دورهگردی و دستفروشی ارائه میشد، از دیگر مکانهای تجمع مردم برای تهیه کالاهای مورد نظرشان بود.
استقبال از این شکل بازارها که تا هنوز هم وجود دارند، خوب است؛ چون اغلب کالاهای اساسی در یک مکان متمرکز هستند و دسترسی به آنها وقت و زمان کمتری میطلبد. سوم اینکه قیمت اقلام مختلف در روزبازارها بهدلیل محسوب نشدن اجاره بهای مغازهها برروی کالا معمولا کمتر و برای مردم طبقه متوسط به پایین مطلوبتر بوده است.
جالب است بدانید، چون این فروشندگان بهصورت سیار یا ثابت در شهر پراکنده بودند و اغلب پیادهروی خیابانها را اشغال میکردند و موجب زحمت عابران میشدند، طرح ساماندهی آنان در سال۱۳۲۸خورشیدی روی میز مسئولان شهری قرار گرفت. در این سال، کمیسیونی با حضور نمایندگان شهربانی، آستانقدس و دایره بهداری شهرداری تشکیل و برای نخستینبار چندینمحل برای تمرکز و تجمع این دستفروشان و دورهگردان، انتخاب شد.
این طرح در ابتدا موفقیتآمیز بود، اما دو دهه بعد با گسترش این فعالیت شهرداری دوباره بر سر ساماندهی آنان به مشکل برخورد. همین موضوع سبب شد شهرداری مشهد در خرداد۱۳۴۴خورشیدی تصمیم بگیرد حدود دویست متر جایگاه برای تأسیس روزبازار اختصاص دهد.
ساماندهی دستفروشان و فروشندگان دورهگرد بار دیگر در تابستان۱۳۵۶ دنبال میشود و سخنگوی شهرداری مشهد در مرداد این سال اعلام میکند که بهمنظور جلوگیری از سدمعبر عمومی و جمعآوری فروشندگان دورهگرد و دستفروشان اطراف فلکهحضرت، بازارچه حاجآقاجان، خیابانطبرسی و خیابان سفلی از طرف شهرداری مشهد تعداد صد باب جایگاه در خیابان طبرسی جنب گمرک بهصورت بازار روز شمارهگذاری و در اختیار دستفروشان قرار میگیرد.
علاوهبراین، طی سه ماه بعد، یعنی در پاییز۱۳۵۶ هم در چندنقطه شهر مثل بولوار نادری، راهآهن، میدانراهنمایی، خیابان خواجهربیع، خیابان فردوسی و پنجراه سرخس هم روزبازارهایی ایجاد شدند. تقی بینش (محقق و مدرس) در شرح خاطراتش از چهارشنبهبازار مشهد یاد و محل برگزاری آن را در ضلعشمالی یا پشت باغ رضوان بیان میکند و میگوید: «این بازار در دوره پهلوی بهصورت بسیار کثیف و پرغوغایی درآمده بود.»
تأسیس فروشگاههای بزرگ و سوپرمارکتها، اما مرحله جدیدی از عرضه کالا به مشتریان است. این فروشگاهها از اواسط دهه۱۳۳۰خورشیدی در مشهد ظهور میکنند. تفاوت ایندست فروشگاهها با مغازه و دکانهای سنتی هم در این بود که کالاهای متنوعی را بهطور مستقیم به مشتریان عرضه میکردند و متقاضیان هم میتوانستند بهراحتی کالاهای موردنیازشان را انتخاب کنند. اگرچه بهطور دقیق مشخص نیست اولین فروشگاه نوین مشهد چه زمانی تأسیس شده و چه نامی داشته است، به نظر میرسد فروشگاه «امید» اولین نمونه این بنگاههای اقتصادی باشد.
طبق گزارش ۲۴بهمن۱۳۳۵خورشیدی در روزنامه «پیشین»، فروشگاه امید برای رفع احتیاجات اهالی بهویژه کارمندان دولت تسهیلاتی فراهم میکند تا بتوانند بهترین اجناس و لوازم زندگی را با شرایط ساده خریداری کنند. این فروشگاه در میدان سوم اسفند (میدان ۱۰ دی امروز) قرار داشته و انواع فرش، مبل و صندلی، چراغ توری، چراغ خوراکپزی، بخاری، پنکه، رادیو، سرویس ظرف، چرخ خیاطی، سماورنفتی، دستگاه ضبطصدا، سرویسهای بلور و کریستال و سایر مایحتاجات زندگی را با قیمت نازل و با اقساط عرضه میکرده است.
مدیریت فروشگاه امید در سال۱۳۳۹خورشیدی با فردی به نام «رحمتخواه» بوده است ولی این فروشگاه بعد از چهار سال فعالیت در ۲۹ مهر۱۳۳۹خورشیدی، دچار آتشسوزی بزرگی میشود و سرنوشتش برای مدتی به تعطیلی میکشد. یک سال پس از این واقعه، اما فروشگاه امید در ۱۱مرداد۱۳۴۰خورشیدی مجددا افتتاح میشود و مرغوبترین لوازم زندگی، پارچههای فاستونی و دیگرکالاها را بهصورت نقد و اقساط و با نازلترین قیمت عرضه میکند.
ناگفته نماند رونق و اقبالعمومی به این دست فروشگاهها سبب میشود شهرداری مشهد نیز از اواسط سال۱۳۳۷خورشیدی به فکر تأسیس فروشگاه بزرگی بیفتد. انجمن شهر در جلسه ۱۴مهر۱۳۳۷خورشیدی، درباره پیشنهاد تأسیس فروشگاه بزرگ مذاکره و با آن موافقت میکند. این پیشنهاد در آغاز سال۱۳۳۸خورشیدی، صورت عملی به خود میگیرد و شهرداری بهطور مستقیم وارد عرصه مشارکت در تأسیس فروشگاههای بزرگ با عنوان فروشگاه «خواروبار» میشود.
کار تأسیس این فروشگاهها به اینجا ختم نمیشود و موضوع تأسیس فروشگاه بزرگ سوپرمارکت باردیگر در جلسه ۱۷خرداد۱۳۳۸خورشیدی هم بررسی میشود و انجمن شهر مقرر میکند سرای ملک بهعنوان فروشگاه مرکزی تعیین و در چندمحل دیگر از شهر هم شعبههایی ایجاد شود.
«سوپرمارکت۸۸۸» یکیدیگر از فروشگاههای جدید بوده که در ۲۸تیر۱۳۴۱خورشیدی افتتاح شده است تا در آن لبنیات صددرصد خالص، انواع کنسرو، گوشت گوسفند، ماهی، خواروبار و حبوبات تمیزشده در بستههای نایلون، میوههای ممتاز فصل، آجیل درجهیک، کمپوت، مربا، ترشی، تخممرغ روز، مرغ پرکنده، بستنی پاستوریزه و موادغذایی به فروش برسد. این سوپرمارکت در خیابان تهران، فلکه گلکاری، جنب هتل سپید قرار داشته است.
سوپرمارکت ممتاز از دیگرفروشگاههای بزرگ مشهد بوده که در ۴آبان۱۳۴۴خورشیدی توسط «حاجکاظمغراب»، از افراد خیر و نیکوکار خراسان، برای توسعه و پیشرفت امور اقتصادی تأسیس شده است تا اهالی مشهد بتوانند بدون صرف وقت و هزینه زیاد همه مایحتاج خود را از یکجا و با قیمت ارزانتر تهیه کنند. روبان افتتاح سوپرممتاز را تیمسار باتمانقلیچ در آبان۱۳۴۴خوشیدی میبرد.
باتمانقلیچ همچنین در این روز، با تقدیر از فعالیتهای حاجیغراب اهمیت وجود یک سوپرمارکت مجهز و اثرگذار بر زندگی مردم و کنترل و تثبیت قیمتها را تشریح و اظهار امیدواری میکند سایر متمکنان نیز بهپیروی از حاجیغراب سرمایههای خود را در راه صحیح و عامالمنفعه بهکار گیرند و با تأسیس سوپرمارکتهایی در گوشهوکنار شهر، در آبادانی و راحتی مردم بکوشند.
زمستان این سال و در سالروز میلاد امامرضا (ع) طبقه فوقانی فروشگاه سوپرممتاز که مجهز به بوفه، رستوران خانوادگی، فضای مخصوص لوازم آرایش و لوازم آشپزخانه، لوازم لوکس زینتی، چینیآلات، لوازم برقی و خرازی، انواع لوستر، یخچال، چراغگاز، فرش و دیگر لوازم زندگی بود هم افتتاح شد. این فروشگاه اولینفروشگاه مشهد بوده که ماهی تازه شمال در آن فروخته میشده است. ناگفته نماند در کنار این فروشگاههای افتتاحشده در مشهد، فروشگاههای دیگری هم با مرکزیت تهران وجود داشتهاند که شعباتی را در مشهد اداره میکردهاند.
یکی از این فروشگاههای زنجیرهای که در خیابان جهانبانی قرار داشته، فروشگاه «شرکت سهامی فیروز» بوده که آبان ۱۳۵۰ خورشیدی در مشهد افتتاح شده است. شرکت سهامی فیروز از سال۱۳۲۵خورشیدی بهمنظور تهیه و وارد کردن لوازم مرغوب خانگی تشکیل شده و نمایندگی لوازم و وسایل خانگی و بهداشتی جانسون انگلستان، داروهای ساخت آمریکا و لوازم آرایشی رولن آمریکا را از کمپانیهای بزرگ جهان برعهده داشته است.
این شرکت همچنین سرویس منظم و تعمیرگاههای مجهز هم داشته و مدیر آن هدف از ایجاد این فروشگاه را بسط و توسعه شعبات آن در کشور بیان کرده بود. آنان تصمیم داشتند با عرضه کالای ارزان در وضع صنعت و اقتصاد عامه مردم مؤثر باشند.
یکی از محصولات این شرکت یخچال کلویناتور بوده که آن دوران، در شش اندازه و هجده مدل ساخته میشده و از نظر طراحی و فنی یک عمر کار میکرده است. برابر اخبار جراید در آن روزگار، این یخچال را باتوجهبه خصوصیات منطقهای آبوهوای ایران ساخته بودند. سایر محصولات شرکت فیروز هم شامل اجاقگازهای ماریکشف و کلویناتور، آبگرمکن دئوترم، تلوزیونهای آرتیآی و آبسردکن کلویناتور میشدند.
در کنار اینها، در اوایل سال۱۳۵۱خورشیدی پیشنهادهایی از تهران برای احداث فروشگاهی بزرگ در خیابان دروازه طلایی به شهرداری مشهد میرسد و مقرر میشود که شهرداری زمین آن را رایگان واگذار کند.
فروشگاههای زنجیرهای اتکا از همین فروشگاههای خاطرهانگیزند که نخستین آنها فروردین۱۳۴۶ با نام «فروشگاه تعاونی لشکر۶ خراسان» در خیابان بهار افتتاح میشود و بسیاری از اقلام مورد نیاز مردم را در اختیارشان قرار میدهد. در خبری که به همین مناسبت در روزنامه «آفتاب شرق» منتشر شده، چنین آمده است: «این فروشگاه یکی از بهترین و مجهزترین فروشگاههای لشکر در سراسر ایران است» و «از لحاظ امور ساختمانی و تجهیزات در تمام ایران بیسابقه است.»
این فروشگاه در حوادث دی ماه سال ۱۳۵۷ خورشیدی آتش میگیرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این فروشگاه دوباره بازسازی و به چرخه فعالیت بازمیگردد و تا سال ۱۴۰۱ فعال است، اما در همین سال و بعد از آتشسوزی ساختمان تخریب میشود تا تنها خاطرهای از آن در یادها باقی بماند. ناگفته نماند که این فروشگاه در زمان احداث، بزرگترین فروشگاه مشهد لقب داشته است.
در ادامه، فروشگاه زنجیرهای «کوروش» نیز در مشهد شعبهای دایر میکند که دارای اهمیت بسیاری بوده، چون صاحبش «احمد خیامی» بوده است. شرکت فروشگاه زنجیرهای کوروش با سرمایه ۱۰ میلیارد ریال برای توسعه فروشگاهها در سراسر کشور از طرف احمدخیامی و حمیدکاشانی خرداد۱۳۵۲خورشیدی در تهران تأسیس میشود. در این فروشگاهها موادغذایی، پوشاک و مبلمان منزل به فروش میرسیده است.
برنامه شعبه مشهد این بوده که فروشگاه، پارکینگ و آپارتمانهایی مخصوص زوار سایر شهرستانها داشته و انبار مرکزی استان باشد و قرار بوده همه ۸هزار مترمربع مساحت درنظرگرفته برای این فروشگاه تا ۱۰طبقه ساخته شود که فعالیت آن با پیروزی انقلاب متوقف میشود.