آیین‌های عزاداری در مشهد قدیم از گذشته تا امروز ادامه دارد، چهار مکان قدیمی روضه‌خوانی در مشهد وجود دارد که قدمت آنان به بیش از یک قرن می‌رسد، مُهر بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین شبیه‌خوانی مشهد هم به نام تکیه کرمانی‌ها خورده است که عمری بیش از ۲۰۰ سال دارد.
هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ روزی آزادگی سری داشت که به نیزه رفت. شرف، پیکری بود که از دم تیغ‌ها گذر کرد. دست‌های جوانمردی را بریدند تا انسانیت گریبان‌دریده‌تر از همیشه، زمانه را با چراغی در جست‌وجوی «آدمی» بگردد. از نینوای خونین سال ۶۱ هجری قمری تا مشهد سال ۱۳۹۹ شمسی، هنوز هرمحرم صدای خونین «هل‌من ناصرینصرنی» در گوش زمانه زمزمه می‌شود تا زمین «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» باشد. عزا دیواربه‌دیوار و خانه‌به‌خانه می‌رود. هر گوشه شهر را که چشم بچرخانی، علم است و علم‌دار، چادر خیمه است و دسته‌های عزاداری که هرکدامشان به طریقی دم گرفته‌اند برای حسین (ع). این شیوه‌های عرض ارادت، همیشه بوده است و بسیار دیده‌ایم و در این میان، آدابی هم بوده‌اند که در گذر روزگار فراموش شده‌اند. همین است که در گزارش پیش‌رو به مرور آداب و رسوم و آیین‌های عزاداری حسین (ع) در محرم‌های مشهد قدیم تا به امروز پرداخته‌ایم.
تاریخچه محرم در ایران
خطبه‌خوانی حضرت زینب (س) در شام و گریستنش در ماتم برادر در کوفه و کربلا، عزاداری ام‌سلمه و زمزمه‌های پراندوه حضرت سجاد (ع) در خلوت و در جمع، آغازگر شیوه جدیدی از عزاداری برای اهل‌بیت پیامبر (ص) به‌ویژه شهدای دشت کربلا بود که از سال ۶۱ قمری تا به امروز همچنان زنده و پرشور است.
این آیین در ایران، نخستین‌بار در دوران زمامداری آل‌بویه باب شد و پس از آن اهالی این سرزمین، محرم هر سال در سوگ حسین (ع) و یارانش به عزاداری و سوگواری پرداختند، آن‌چنان که معزالدوله دیلمی که پایه‌گذار آل بویه عراق، خوزستان و کرمان بود، دستور داد در روز عاشورا همه بازار‌ها تعطیل شود و مردم در بیرون از منازل عزاداری کنند، از همین‌رو تاریخ‌نگاران معتقدند نخستین‌بار در همین دوره بوده است که دسته‌های عزاداری به‌طور رسمی در خیابان‌ها با مرثیه‌خوانی و مقتل‌خوانی، عزاداری کرده‌اند.
پس از آل‌بویه تا زمان بر تخت نشستن صفویان، آیین‌های عزاداری محرم در ایران با شدت و ضعف‌هایی همراه بوده است، اما رسمی شدن مذهب شیعه در این دوره، پایان همه فرازوفرود‌ها و آغاز دوران آزادی سوگواری برای اهل‌بیت پیامبر (ص) در ایران است. این آزادی سبب به‌وجود آمدن آیین‌ها و آداب و رسوم مختلف عزاداری در سراسر ایران می‌شود. هر قوم و گروه بسته به باور‌های جمعی خود، آدابی را در این‌باره باب کردند که نمونه آن رواج «شبیه‌خوانی» در ایران است.
سرآمد رواج این آیین‌ها را، اما در دوره قاجار می‌توان مشاهده کرد. برابر اسناد تاریخی، روی کار آمدن قجرها، سبک و شیوه‌های نوین مراسم عزاداری در محرم و عاشورا را رقم زد. برپایی سقاخانه، تیغ‌زنی، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا، مراسم تشت‌گذاری و بسیاری دیگر از این دست، برای نخستین بار در این دوران متداول شد که البته با معایب و مزایایی همراه بوده است.
آیین‌های عزاداری در مشهد قدیم
مشهد، نگین انگشتری ایران و مذهبی‌ترین شهر کشور، همیشه نقطه ثقل دایره عزاداری‌های محرم بوده است؛ هرساله علاوه‌بر دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری فراوانی که در این شهر هستند، هیئت‌های عزاداریِ بی‌شماری نیز از شهر‌های مختلف و حتی کشور‌های همسایه می‌رسند تا از این طریق مشهد، ایران کوچک‌شده‌ای باشد که می‌توان در آن ردپای بسیاری از آیین‌ها و آداب و رسوم مذهبی را پیدا کرد. وجود بیش از ۳ هزار هیئت عزاداری که هرساله با پای دل، راه مشهد را پیش می‌گیرند، گواهی بر این ادعاست.
اذن عزا
هیئت‌های عزاداری مشهد بنا بر یک سنت قدیمی، جمعه ماه آخر ذی‌الحجه شروع به سیاه‌پوشی تکایا و حسینیه‌ها می‌کنند، اما آغاز محرم در مشهد با تعویض پرچم گنبد مطهر حضرت رضا (ع) رسمیت می‌پذیرد. در این آیین که شب آخر ماه «ذی‌الحجه» برگزار می‌شود و به آن «اذن عزا» می‌گویند، خدام، پرچم سبزرنگ گنبد طلایی آستان حضرت دوست را برداشته، جای آن پرچم سیاه نصب می‌کنند. جمعی از خادمان بارگاه رضوی هم با قرائت ترجیع‌بند محتشم کاشانی (باز این چه شور است که در خلق عالم است) زائران این مکان مقدس را به شرکت در مراسم سوگواری دعوت می‌کنند که به آن «صلات‌گویی» گفته می‌شود. ناگفته نماند که از شب آخر ذی‌الحجه تا پایان صفر، این سیاه‌پوشی ادامه دارد و نقاره‌ها هم دیگر نمی‌نوازند. این آیین در تکایا و حسینیه‌ها هم برگزار و در آن پیش از شروع سیاه‌پوشی، روضه اول محرم خوانده می‌شود. حاضران پس از سوگواری، نصب پرچم و سیاه‌پوشی را آغاز می‌کنند.
روضه‌خوانی
روضه‌خوانی دیگر آیینی است که معمولا پس از آغاز محرم در تکایا، حسینیه‌ها، مساجد و حتی منازل بسیاری از مردم مشهد برگزار می‌شود، اما در این میان، چهار مکان قدیمی روضه‌خوانی در مشهد وجود دارد که قدمت آنان به بیش از یک قرن می‌رسد؛ روضه «واعظ عیدگاهی» در کوچه عیدگاه، یکی از این مکان‌هاست. بسیاری از اهالی مشهد قدیم، لباس سیاه محرمشان را به قصد شرکت در روضه این خانه بر تن می‌کنند. «روضه خاندان سیستانی» در محله چهارباغ، «روضه آقای شاه» در محله سرشور و روضه «شیخ محمدتقی بجنوردی» که مشهدی‌ها به آن «شیخ‌منتقی» می‌گویند، در خیابان امام‌خمینی (ره) سه روضه قدیمی و معروف دیگر شهر هستند. صبح اول محرم و پس از برگزاری نماز صبح، عزاداری در این سه مکان شروع می‌شود و در هر سه منزل به‌جز خانه حاج‌شیخ مرتضی که تا ساعت ۹صبح مراسم دارند، روضه‌خوانی تا ظهر ادامه دارد.
خروج از تکیه برای بازارروی
در تکایا و حسینیه‌های مشهد قدیم و مشهد امروز، خارج شدن برای بازارروی آدابی دارد که حرمت و احترام، فلسفه شکل‌گیری آن است. اعضای هیئت پیش از خروج، علم را که نماد هیئت است، به دست یک جوان سید می‌دهند و ابتدا اوست که از در بیرون می‌رود. سپس نوحه‌خوانان و در ادامه آنان پیرسیدها، افرادی که مادرشان سید است، روحانیان، تاجران و بزرگان و جوانان و کودکان خارج می‌شوند.
بازارروی در روز تاسوعا و عاشورا
همه مسیر‌های عزاداری در مشهد از هر کوی و برزنی که آغاز شود، به حرم مطهر رضوی ختم می‌شود. در مشهد قدیم دسته‌های عزادار پس از عبور از محله به بازار جنب حرم مطهر می‌رسیدند و از در بازار وارد حرم می‌شدند؛ برای همین آیین بیرون رفتن هیئات در روز تاسوعا و عاشورا به «بازارروی» معروف است. در بازارروی همه دسته‌ها در یک نقطه که بازار بوده است، جمع می‌شده‌اند و سپس هر دسته با علم خود که نشان هیئت است، برای عرض سلام به ساحت مقدس حضرت رضا (ع) وارد حرم می‌شده‌اند. علم‌های کوچک در پیش و علم‌های بزرگ از پس می‌روند. ناگفته نماند که بازارروی در مشهد برخلاف دیگر شهر‌ها به‌دلیل وجود حرم حضرت ثامن‌الحجج (ع)، دوبار در سال برگزار می‌شود که اولی در دهه اول محرم و روز تاسوعا و عاشورا و دومی در دهه آخر صفر یعنی شهادت حضرت رضا (ع) است. نوحه‌خوانی، مرثیه‌خوانی، زنجیرزنی، سینه‌زنی و سقایی از جلوه‌های رایج محرم‌های هرساله در مشهد و دیگر شهرهاست.
کرسی‌خوانی در حرم
کرسی‌خوانی یکی از آیین‌هایی بوده که در هنگام ورود هیئت به صحن حرم، برگزار می‌شده است. در این آیین، یک کرسی (صندلی یا چهارپایه) بلند می‌گذارند. سپس یک نوحه‌خوان (معمولا یک نوحه‌خوان قدر از یک هیئت بنام) بر بالای کرسی می‌رفته و دم می‌گرفته است. او یک دم می‌خوانده است و عزاداران که گرد او حلقه زده‌اند، دم او را با دمی دیگر پاسخ می‌داده‌اند.
کمکی رفتن
در مشهد رسم بر این است که هیئت‌های کوچک‌تر در مناسبت‌های خاص نظیر محرم به کمک هیئت‌های بزرگ‌تر می‌روند تا آن‌ها را در برگزاری آیین‌های عزاداری یاری کنند. کمکی رفتن در روز تاسوعا و عاشورا برای هیئت ابوالفضلی‌ها و علی‌اکبری‌هاست که به‌اصطلاح هیئت‌های مادر نامیده می‌شوند. همچنین در مناسبت‌های دیگر مانند شهادت امام‌حسن‌مجتبی (ع) یا ایام شهادت امام‌جعفرصادق (ع) ازآنجاکه هیئت‌های متوسلان به این بزرگان، بازارروی می‌کنند، هیئت مادر تعدادی از اعضایش را برای کمک به آنان می‌فرستد.
خیمه‌سوزان
خیمه‌سوزان که یادآور سوزاندن خیمههای کربلاست، یکی از آیین‌هایی است که معمولا با تعزیه و شبیه‌خوانی همراه است. مُهر بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین شبیه‌خوانی مشهد به نام تکیه کرمانی‌ها در خیابان شوشتری ۷ خورده است که عمری بیش از ۲۰۰ سال دارد. طبق اسناد، در دوره پهلوی اول، هیئت تکیه کرمانی‌ها را ۲۰۰ سرباز ارتش همرامی می‌کرده است. همچنین در روز عاشورا به احترام این هیئت که بزرگ‌ترین هیئت مشهد بوده، هیچ دسته دیگری بازار نمی‌رفته است. شبیه‌خوانی این تکیه نیز بزرگ‌ترین شبیه‌خوانی مشهد است که شامل دسته اولیا، دسته اشقیا، دسته اسرا، دسته قبیله بنی‌اسد و لشکر زعفر جنی می‌شود. قدیمی‌ترین خیمه‌سوزان عصر عاشورای مشهد، هم در میدان طبرسی بوده که بنا بر روایاتی، عمر آن معاصرِ عهد محمدشاهی است.
شام غریبان
این آیین، رسم متداولی است که معمولا در تمامی شهر‌های ایران برگزار می‌شود. در شام غریبان که به یاد کاروان اسرای کربلا برگزار می‌شود، علاوه‌بر حرم مطهر رضوی، چراغ در تمام تکایا، حسینیه‌ها و مساجد خاموش می‌شود، آن‌چنان که جز شمع‌هایی که در دست عزاداران است، روشنایی دیگری نیست. این مراسم در حرم مطهر رضوی، جلوه دیگری دارد. در این آیین، خدام در صف‌هایی منظم درحالی‌که هریک شمعی در دست دارند، برای عرض تسلیت به پیشگاه امام‌رضا (ع) به سمت ضریح مطهر حرکت می‌کنند و عزاداران هم درپی آنان داخل می‌شوند.
شله‌پزان
شله مشهدی یکی از نذری‌های معروف محرم در ایران است. پخت این نذری در مشهد، آیین و رسوم خاصی دارد. عده‌ای معتقدند که شله مشهدی همان آش بهمنگان زرتشتی است. بنا بر این روایت، ایرانیان باستان در نیمه زمستان، تمام باقی‌مانده ذخیره غلاتشان را در یک غذا با هم مخلوط می‌کردند. شله مشهدی هم چیزی شبیه به همین است و معروف‌ترین حبوبات را می‌توان در آن دید.
مهم‌ترین آیین‌های غیرمشهدی محرم
مشعل‌گردانی نجفی‌ها
علاوه بر هیئت‌های مذهبی مشهد که تعداد آن‌ها از عدد ۴ هزار فراتر می‌رود، هزاران دسته و هیئت مذهبی هم هستند که سال‌هاست هر محرم، راه سمت مشهدالرضا (ع) پیش می‌گیرند. وجود این هیئت‌ها و دسته‌های عزادار سبب شده است تا علاوه‌بر آیین‌هایی که در مشهد قدیم بوده است، این شهر محل برگزاری آیین‌های دیگری هم باشد که اگرچه خاستگاه آنان مشهد نیست، قدمت برگزاری‌شان در خانه امام‌رضا (ع) به چندصدسال می‌رسد. یکی از این آیین‌ها «مشعل‌گردانی نجفی‌ها» ست. در این آیین، نجفی‌های مقیم مشهد درحالی‌که مشعل‌های آتش را در دست گرفته یا بر شانه خود قرار داده‌اند، حسین‌حسین‌گویان از محله چهارباغ تا حرم مطهر را هروله‌کنان و با پای برهنه می‌دوند.
شاخ‌سی واخ‌سی آذربایجانی‌ها
دسته ترک‌های آذربایجان یکی از هیئت‌های مذهبی قدیمی هستند که قرن‌هاست در مشهد تکیه دارند. «شاخ‌سی، واخ‌سی» که مخفف «شاه حسین (ع)، وای حسین (ع)» است، مراسمی است که این قوم هرساله در مشهد برگزار می‌کنند. در این آیین، عزاداران چوب بلندی را در دست می‌گیرند و آن را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند و وقتی که چوب به زمین نزدیک می‌شود، همگی با صدای بلند ندای «شاخ‌سی» و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، همگی با صدای بلند ندای «واخ‌سی» سرمی‌دهند.
قهوه در هیئت عرب‌ها
عرب‌های مشهد در عزاداری‌هایشان سنج و دمام می‌زنند. صبح روز تاسوعا هیئت عرب‌های مشهد شیپور می‌نوازند که یادآور آغاز جنگ در کربلاست. سپس صدای نوحه با سنج و دمام و طبل درهم می‌آمیزد تا محشر عظمای نینوا را در هر دم گرفتنی، تداعی کند و از غربت یاران حسین (ع) بگوید. این مراسم تا ظهر روز تاسوعا ادامه دارد و در روز عاشورا هم تکرار می‌شود. یکی از نکات جالب عزاداری عرب‌ها، پذیرایی آنان با قهوه تلخ است. آنان کام عزاداران را به یاد تلخ‌کامی بازماندگان کربلا تلخ می‌کنند تا برای چند جرعه هم که شده، در اندوه اهل‌بیت حسین (ع) شریک و همراه باشند. البته همه این‌ها تنها گوشه‌ای از عشق به حسین (ع) است که قومیت‌های مشهد نظیر ترک‌ها، کردها، عرب‌ها، افغانستانی‌ها و دیگر اقوام مجاور یا زائر به نمایش می‌گذارند.
برخی از مهم‌ترین هیئت‌های مشهد
میرزایحیی‌سادات رضوی
میرزایحیی دارای دوخانواده و دو باغ وسیع با عمارت مسکونی عالی در دوانت‌های شهر بوده است؛ یکی به اسم باغ هشت‌آباد مجاور دروازه بالاخیابان و دیگری به نام باغ فردوس در جنوب شرقی. او دهه اول محرم را در باغ هشت‌آباد و دهه آخر صفر را در باغ فردوس به روضه‌خوانی و عزاداری می‌پرداخته است. او دسته مشهور سید‌های رضوی را از این دوباغ راه می‌انداخته است.
تکیه شاه
آقای شاه از مشهورترین و دوست‌داشتنی‌ترین چهره‌های مذهبی مشهد قدیم به شمار می‌رود. عموم طبقات کوچک و بزرگ او را می‌شناخته و به وی احترام می‌گذاشته‌اند. پیرمرد لاغراندام و راست‌قامتی که یک عمامه بزرگ سبز پسته‌ای به سر می‌پیچید و هرازگاهی می‌ایستاد و نفسی تازه می‌کرد و با صدای بلند می‌گفت: «حیدر» به همین دلیل مردم او را «سید حیدری» می‌نامیدند. منزل و تکیه آقای شاه در محله سرشور، به‌هم مربوط بوده است. یک درش به سوی قبرستان میرهوا باز می‌شده و در دیگرش به کوچه سرشور. این تکیه یا حسینیه از دیگر تکایای شهر بزرگ‌تر و مجلل‌تر بوده است.
هیئت قاسمی
سرکرده خوش‌نام هیئت قاسمی بالاخیابان، پهلوان غلام‌رضاگلکار بود که در میان بسیاری از بزرگان شهر محترم بود.
طفلان مسلم
بنیان‌گذار و سردسته این هیئت در پایین‌خیابان، حسن پهلوان بود که با پهلوان گلکار سرکرده هیئت قاسمی بالاخیابان رقابت می‌کرد.
هیئت ابوالفضلی
این هیئت به سرکردگی پهلوان‌مراد از سمت دروازه عیدگاه به حرم می‌رفت.
هیئت حبل‌المتین
هیئت حبل‌المتین که با هیئت ابوالفضلی‌ها هم‌چشمی داشت در سراب واقع شده بود. سرکردگی آن برعهده فتاح‌خان بود که تکیه دیگری هم به نام خودش در محله سراب داشت.
هیئت حسن اردکانی
این هیئت که مرد اول آن، یکی از اسمی‌ها و داش‌های صاحب‌نام پایین‌خیابان بوده، دسته‌اش را هر محرم از این محله به بازار می‌کشانده است.
هیئت علی اکبری‌های نوغان
این هیئت که مکانش در خیابان کاشانی ۱۰ چندسال پیش تخریب شد تا مجموعه جدیدی به جای آن ساخته شود، یکی از قدیمی‌ترین و اصلی‌ترین هیئت‌های مشهد به شمار می‌رفت.
هیئت کرمانی‌های پایین‌خیابان
این هیئت پایین‌خیابانی که اغلب بزرگانش کرمانی‌های مهاجر به مشهد هستند، یکی از معروف‌ترین دسته‌های مشهد قدیم را به حرم می‌برد. تعزیه این هیئت بزرگ‌ترین تعزیه‌خوانی شهر بود.
خمسه طیبه
خمسه طیبه نیز به سرکردگی علی عشقی در خیابان نوغان شکل گرفته بوده و عزاداری‌هایش به چشم می‌آمده است.
هیئت پیروان دین نبوی
این هیئت در پایین‌خیابان و به سرکردگی عباس قدیری معروف به عباس قصاب شکل گرفت و بدل شد به یکی از هیئت‌های اسم و رسم دار مشهد.
هیئت خاتم‌النبیین
این هیئت قدیمی که در کوچه حسینقلی‌خان پایین‌خیابان واقع شده‌است، اگرچه رمق سال‌های گذشته را ندارد، آن‌قدر گذشته و اعتبار دارد که همچنان از عزاداری‌هایش یاد شود.
هیئت آل طه
تکیه دویست‌ساله نواب در کوچه شهید شاهرودی (ساربان‌ها) محله وحدت، بیش از پنجاه سال است که میزبان عزاداری هیئتی‌های این محله است، از جمله هیئت آل طه که از قدیمی‌ترین هیئت‌های مشهد به‌شمار می‌رود.
هیئت حجّار‌ها
هیئت حجّار‌های نوغان، با قدمتی هشتادساله در دل این محله تاریخی میزبان عاشقان اباعبدا... (ع) است. بانی این هیئت «سنگ‌تراش‌ها»ی مشهد هستند و به همین مناسبت به هیئت حجار‌ها شهرت
یافته است.
هیئت رضا ترکه
اول کوچه سرشور و نزدیک به بست پایین‌خیابان هیئتی قرار داشت که به همت رضا ترکه شکل گرفته بود و در ماه محرم بروبیایی داشت.
هیئت دوازده امامی‌ها
این هیئت بالاخیابانی، با ۱۲۰ سال سن، قدیمی‌ترین هیئت محله بالاخیابان است که آمد‌و‌شد بیشتر ریش‌سفید‌های محله را به خود دیده است.
هیئت بنی‌زهرا (س)
این هیئت، ۵۲ سال است که میزبان مردم محله طبرسی در مراسم آیینی خود است.
هیئت منتظرین ولیعصر (عج)
مراسم خاص شبیه‌خوانی این هیئت عیدگاه در عصر عاشورا مشهور به «مراسم خیمه آتش زدن» شهرت همگانی دارد.
هیئت جان‌نثاران قمر بنی‌هاشم (ع)
این هیئت یکی از قدیمی‌ترین هیئت‌های مشهد است که مراسم سنتی خود را در محله حسینیه جان‌نثاران قمر بنی‌هاشم (ع) در نوغان ۱۵ برقرار می‌کند.
هیئت مددی‌ها
حسینیه مددی‌ها با بیش از ۱۵۰ سال قدمت در محله عیدگاه هیئتی داشت که خیلی از اهالی این محل عزادارش بودند. این هیئت بازار نداشت و در داخل خود حسینیه عزاداری می‌کردند.