گفتگو با مونا کبیری، محقق موفقی که در واپسین هفته مهر توانست واکسن ویروس HTLV-۱ را ثبت بین‌المللی کند
سعیده آل ابراهیم | شهرآرانیوز؛ دکتر آذر اندامی، راشل شینرسون، ایزابل مورگان، منی ورتلی مونتاگو و ... همه‌شان زنان دانشمندی هستند که در دوران مختلف توانسته‌اند واکسن‌هایی به‌روز در برابر بیماری‌های خطرناک کشف کنند. آنها با زحمات شبانه‌روزی و تحقیقاتِ مرحله‌به‌مرحله، جان هزاران تن را نجات داده‌اند. با وجود این، شاید تاکنون اسمشان هم به گوش ما نخورده باشد چه رسد به اینکه تصویر چهره‌شان را دیده باشیم. ممکن است خبر ساخت واکسن را دیده و شنیده باشیم، اما اسم سازنده آن را سرسری خوانده و رد شده‌ایم.
چه بسیار خبر‌های تلخ، زرد، دل‌خراش یا هر چیز دیگری که به‌سرعت در کانال‌ها و شبکه‌های خبری بازنشر می‌شود و بار‌ها و بار‌ها آنها را خوانده و شنیده‌ایم و ملکه ذهنمان شده است، اما دریغ از به یاد داشتن شخصیت‌های علمی و اهمیت به خدمتی که آنها به بشریت کرده‌اند. دکتر مونا کبیری، محقق دانشگاه علوم پزشکی مشهد، نیز یکی از بانوان موفق ایران در حوزه علم و تحقیقات است که پس از چندین سال زحمت پیاپی، مطالعه مقالات و آزمایش‌های پی‌درپی، واکسن ویروس HTLV-۱ را ساخته است و در آخرین هفته از مهر سال ۹۹ موفق به ثبت واکسن پپتیدی چندگانه علیه این ویروس در اداره ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا شد.
قرارمان با دکتر کبیری در پاویون استادان بیمارستان قائم (عج) مشهد است. راستش را بگویم، پیش از اینکه برای مصاحبه با این محقق و مخترع روبه‌رو شوم، گمان کردم قرار است روبه‌روی بانویی میان‌سالی بنشینم که بعد از گذران دورانی پرفرازونشیب و البته با کوله‌باری از تجربه ایام، موفق به ساخت این واکسن شده است، اما تاریخ تولد دکتر کبیری همه این تصورات را نقش بر آب کرد. این پژوهشگر جوان متولد ۱۳۶۵ است که در دهه چهارم زندگی‌اش چنین موفقیت بزرگی را نه‌تن‌ها برای خودش بلکه برای کشورمان کسب کرده است.
اهمیت اختراع دکتر کبیری زمانی بیشتر مشخص می‌شود که بدانیم ویروس HTLV-۱ هم‌خانواده ویروس ایدز است. برآورد می‌شود حدود ۲۰ میلیون نفر در سراسر جهان به این ویروس آلوده هستند، اما تاکنون هیچ درمانی برای ریشه‌کنی آن ویروس ارائه نشده بود. دکتر مونا کبیری، متولد مشهد است. صفرتاصد دوران دانشجویی را از ابتدا تا مقطع دکتری در دانشگاه علوم پزشکی مشهد گذرانده است. دکتری تخصصی نانوفناوری دارویی خود را از دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی مشهد دریافت، و از سال ۹۲، به عنوان رساله دکتری، تحقیقات خود را روی واکسنی علیه ویروس HTLV-۱ شروع کرده است.
HTLV-۱ در خراسان بسیار شایع است
مونا کبیری می‌گوید: شیوع این ویروس در برخی مناطق جهان از جمله آفریقای جنوبی، کارائیب، ژاپن، آمریکای لاتین و ... زیاد است. از سوی دیگر خراسان، مشهد، نیشابور و سبزوار نیز جزو مناطقی هستند که شیوع این ویروس در آنها بالاست. سطح بیماری‌هایی که این ویروس می‌تواند در بدن افراد ایجاد کند وسیع است و راه‌های انتقال آن نیز درست مانند ایدز از طریق خون و فراورده‌های خونی، تماس جنسی و از مادر آلوده به ویروس هنگام بارداری و هنگام شیردهی صورت می‌گیرد. به همین دلیل، این موضوع همیشه یکی از اولویت‌های پژوهشی کشور و دانشگاه علوم پزشکی مشهد بوده است.
«هیچ واکسنی به عنوان واکسن پیش‌گیری‌کننده از این بیماری یا واکسنی که باعث درمان آن شود وجود ندارد.» این جمله بیش از هر چیزی به اهداف کبیری سمت و سو داد. «شایع‌ترین بیماری‌ای که بر اثر این ویروس به وجود می‌آید نوعی سرطان خون است و بیماری دیگری که باعث انقباض و اسپاسم شدید عضلات دست و پا در انسان می‌شود. در واقع، می‌توان گفت این ویروس زندگی انسان را مختل می‌کند و حتی ممکن است کشنده باشد.»
هم‌اکنون کشور‌های زیادی به سرمایه‌گذاری برای ساخت واکسن‌هایی مشغول‌اند که مردم دنیا را از خطر مرگ نجات می‌دهد. در صنعت دارویی رقابت فشرده‌ای چه از نظر تجاری چه برای بهبود جامعه انسانی وجود دارد. دکتر کبیری درباره واکسن HTLV-۱ می‌گوید: ساخت این واکسن برای اولین بار در دنیا انجام شده است. البته در ژاپن و یکی دو مورد هم در آمریکای لاتین و فرانسه برای ساخت این واکسن اقدام شده بود، اما از یک یا نهایت ۲ شاخص ایمنی‌زایی ویروسی استفاده کرده بودند. در هیچ‌جای دنیا از کل شاخص‌های ایمنی‌زایی ویروسی برای ساخت یک واکسن چندگانه به صورت نوترکیب استفاده نشده بود. این مسئله کار را بسیار دشوار می‌کرد. به همین علت، کسی سراغ آن نمی‌رفت. ضمن اینکه در تحقیقات گذشته، در نهایت، کشور‌ها به میزان ایمنی‌زایی پایینی دست پیدا کرده بودند.
دکتر کبیری همه کار‌های تحقیقاتی و علمی موردنیاز برای این واکسن را در آزمایشگاه دانشکده داروسازی و پژوهشکده بوعلی مشهد انجام داده است و به قول خودش، خیلی از همکارانش و استادان راهنمای خود را در ساخت این واکسن، تأثیرگذار می‌داند. «براساس تحقیقاتی که انجام دادیم، ابتدا می‌خواستیم یک واکسن نوترکیب را با استفاده از آنتی‌ژن‌های ویروسی طراحی کنیم. در واقع، از آنها ایده گرفتیم و بررسی کردیم. در نهایت، تصمیم گرفتیم برای اینکه میزان ایمنی‌زایی را افزایش دهیم و بتوانیم فرمولاسیون مؤثری ایجاد کنیم، بهتر است از کل شاخص‌های ایمنی‌زایی ویروس HTLV-۱ برای طراحی و ساخت واکسن آن استفاده کنیم. در نهایت، از همه شاخص‌ها که ایمنی‌زایی‌اش برای این ویروس تأیید شده بود استفاده کردیم.»
به گفته کبیری، پس از چند مرحله دیگر، تست‌های برون‌تنی انجام و اوایل سال ۲۰۱۷ واکسن روی مدل حیوانی آزمایش شد. او ادامه می‌دهد: بعد از واکسیناسیون، دوره‌ای حیوانات را بررسی کردیم و با ارزیابی سایتوکاین‌ها و آنتی‌بادی‌هایی که در بدن حیوان تولید شده بود، به نتایج خیلی خوبی رسیدیم. امیدوارم در سال‌های آینده هم فاز‌های کلینیکال ترایال آن را انجام دهیم.
ساخت واکسن طولانی، زمان‌بر و هزینه‌بر است
کبیری فرایند ساخت واکسن و استفاده آن برای انسان را فرایندی طولانی‌مدت، زمان‌بر و هزینه‌بر می‌داند. می‌گوید: همیشه میزان ایمنی‌زایی واکسن به‌تن‌هایی کفایت نمی‌کند، زیرا ممکن است به بروز بیماری‌های التهابی و در نهایت مرگ بیمار منجر شود. به همین دلیل، برای ساخت این واکسن از یک سو میزان پاسخ‌های ایمنی سلولی را افزایش دادیم و از طرف دیگر حداقل میزان پاسخ‌های التهابی را داریم. این موضوع از نقاط قوت کار ماست. البته برای اینکه بتوان از این واکسن برای انسان استفاده کرد ۸ تا ۱۰ سال لازم است. برای ساخت این واکسن، همکارانی در دانشکده داروسازی و پژوهشکده بوعلی مشهد در کار‌های تحقیقاتی به من کمک کردند، اما هماهنگ کردن امور و برنامه‌ریزی در وهله اول برعهده خودم بود. وقتی کار گروهی باشد، باز هم یک نفر اجراکننده اصلی است. مانند قطعات پازل، همه‌چیز را کنار هم می‌چیند و برنامه‌ریزی می‌کند که چطور مدیریت کند تا کار به نتیجه برسد.
بار‌ها به بن‌بست رسیدم
از این محقق، می‌خواهم کمی از چالش‌های ساخت واکسن برایمان بگوید. «به هر حال، هر کاری سختی‌ها و دردسر‌های خاص خودش را دارد. برای من هم در این حوزه مسیر‌های ناهموار زیاد بود. بار‌ها شده بود آزمایشی را انجام می‌دادم و در حالی که فکر می‌کردم ۵۰ درصد راه را رفته‌ام، به بن‌بست می‌رسیدم. نتیجه مطلوب حاصل نمی‌شد، اما هر بار به‌اصطلاح خودم را بازیابی و انگیزه‌هایم را مرور می‌کردم تا به کارم ادامه بدهم. خانواده و همسرم هم در این راه قوت قلب من بودند. خیلی از اوقات از صبح زود تا پاسی از شب در آزمایشگاه بودم و بعد به خانه می‌رفتم، اما همه با من همراهی کردند. در واقع، خانواده سطح توقعشان از من را پایین آورده بودند تا بتوانم با خیال راحت تحقیقات را انجام دهم.»
کبیری درباره هزینه ساخت واکسن و انجام آزمایش‌ها می‌گوید: من کار‌های تحقیقاتی این واکسن را از اواسط سال ۹۲ شروع کردم و پروژه در سال ۹۷ به پایان رسید. خوشبختانه هزینه‌های این پروژه را دانشگاه علوم پزشکی مشهد تقبل کرد. به طور کلی، مسائلی از جمله تحریم و گرانی اقلام که اکنون با آن روبه‌رو هستیم نداشتم، اما اکنون حداقل هزینه کیت‌های آزمایشگاه و لوازم آن که در آن زمان استفاده می‌کردیم، دست‌کم ۱۰ برابر شده است. درست است که چالشی از نظر مالی و سیستم اداری نداشتم و بیشتر مشکلات در حوزه آزمایش‌ها بود، اما حدود ۵ سال در این راه سختی و مشقت تحمل کردم. ذهنم به تمامی، درگیر آزمایش‌ها بود و دائم به این فکر می‌کردم که چالش پیش رو را چطور پشت سر بگذارم. با همکارانم که صحبت می‌کردم، می‌گفتیم اگر این راه نشد، راه دیگری را انتخاب می‌کنیم.
به گفته کبیری، شاید این روز‌ها که همه با ویروس کرونا درگیر هستیم، مردم بیشتر اهمیت ساخت واکسن را درک کنند. او ادامه می‌دهد: اکنون همه بزرگان حوزه تحقیقاتی و غول‌های شرکت‌های داروسازی در حال کار روی واکسن کرونا هستند، اما هنوز به نتیجه نرسیده‌اند.
تشنه پژوهش هستم
می‌گویم: شاید هر فرد دیگری جای شما بود، بعد از چند بار به بن‌بست رسیدن، کار را رها می‌کرد و با خودش می‌گفت: همه دنیا نتوانسته‌اند این واکسن را بسازند. پس لابد نشدنی است. جرقه‌ای که بعد از هر بن‌بست دوباره شما را به حرکت وامی‌داشت چه بود؟ «علاقه به پژوهش. من تشنه پژوهش بوده‌ام و هستم. همین هم باعث شد راهم را ادامه دهم. ضمن اینکه یکی از ویژگی‌های شخصیتی‌ام این است که اگر قرار باشد کاری را انجام دهم، تا انتها می‌روم و آن را انجام می‌دهم. هرچند عوامل بازدارنده وجود داشته باشد، سعی می‌کنم کاری را که به نظرم درست است انجام دهم.»
کبیری پیمودن مسیر علمی را برای زنان در ایران سخت نمی‌داند و معتقد است شرایط برای کسانی که تشنه پژوهش هستند باز است. «اگر بخواهم تجربه شخصی‌ام در مسیر علمی تا امروز را بیان کنم، هیچ مانعی در مسیر کارم به عنوان یک زن وجود نداشته است و این را که فقط آقایان می‌توانند از دروازه علم و موفقیت عبور کنند قبول ندارم. در این مسیر مشکلی نداشتم و هیچ تفاوتی بین زن و مرد ندیدم. همه از حقوق مساوی برخوردارند. به نظر من تنها عامل محدودکننده هر فرد، چه زن چه مرد، تنها خودش است وگرنه هیچ عامل محدودکننده‌ای وجود ندارد که فردی با خود بگوید:، چون من زن هستم به من اجازه نمی‌دهند به عرصه علم وارد شوم.
دکتر مونا کبیری همه راز‌های موفقیت را در درون و پشتکار و انگیزه کافی افراد می‌داند و بهانه‌جویی‌های محیطی برای ناکامی را فقط دلیلی بر کم‌کاری تلقی می‌کند.
«به نظرم هر کسی تلاش کند و انگیزه داشته باشد، راه خودش را در سیستم پیدا می‌کند. من در مشهد هرگز با محدودیتی روبه‌رو نبودم و استادانم در این راه به من خیلی کمک کردند. شاید بعضی‌ها بگویند در برخی حوزه‌ها، کار زنان از مردان سخت‌تر است تا به موفقیت برسند. من به چنین چیزی معتقد نیستم، اما اگر چنین چیزی درست باشد، زنان باید به این مسئله به چشم یک عامل انگیزشی نگاه کنند. باید بدانیم که ما به هر چیزی در ذهنمان اعتقاد داریم و برایش تلاش می‌کنیم به همان نتیجه می‌رسیم.»
پژوهشگر ایرانی دغدغه مالی دارد
به گفته کبیری، او در طول پژوهش و انجام آزمایش‌های موردنیاز این واکسن، دچار چالش یا استفاده از هزینه شخصی نشده است، اما باز هم تفاوت مزایای فعالیت علمی برای پژوهشگر در ایران و خارج از کشور ملموس است. «اگر بخواهیم یک پژوهشگر ایرانی و یک پژوهشگر خارجی را با یکدیگر مقایسه کنیم، متأسفانه پژوهشگر ایرانی دغدغه مالی و گرفتاری‌هایی دارد، اما به نظرم، هر ایرانی به وطن خود علاقه دارد و دلش می‌خواهد در هر زمینه موفقیت‌آمیزی نام کشورش در مجامع بین‌المللی آورده شود.»
پس از آنکه کبیری دوران تحصیل را پشت می‌گذارد، در آلمان برایش فرصت مطالعاتی فراهم می‌آید. یکی از دانشگاه‌های این کشور برای انجام یک پروژه تحقیقاتی، او را به ۶ ماه همکاری دعوت می‌کند. کبیری این پروژه را با همکاری آلمان به پایان می‌رساند، اما بعد، با همه فرصت‌های شغلی‌ای که برایش فراهم آمده بود، ترجیح می‌دهد به ایران برگردد و کار‌های پژوهشی‌اش را در کشور خود انجام دهد. «طبیعی است که از نظر مزایا و امکانات رفاهی در ایران با خارج از کشور تفاوت وجود دارد، اما نکته همان عشق ایرانی است. به نظرم ایرانی‌ها هر جای دنیا که کار کنند جزو نابغه‌های همان حوزه می‌شوند. برای نمونه، مدتی که در آلمان فرصت مطالعاتی داشتم، ایرانی‌هایی را دیدم که در سطوح و پست‌های مختلف، خیلی خوب خودشان را در سیستم جا انداخته بودند و کار پژوهشی انجام می‌دادند. ضمن اینکه آلمانی‌ها به آنها اعتماد داشتند.»
هنوز اول راه هستم
او پیش از ثبت این واکسن در حوزه بین‌المللی، ۲ ثبت اختراع ملی نیز داشته که مربوط به مراحل دیگر همین واکسن بوده است. کبیری علاوه بر مقالات علمی‌ای که منتشر کرده، فعالیت‌های پژوهشی دیگری هم داشته است. به عنوان دانشجوی استعداد برتر دانشگاه علوم پزشکی مشهد انتخاب می‌شود. هم‌چنین جایزه تحصیلی از سوی بنیاد ملی نخبگان را دریافت کرده است. پژوهشگر برتر در زمینه فناوری‌های نانو، دانشجوی برگزیده دکتری و ... از عناوینی است که او تاکنون کسب کرده است. با این حال، بازهم برای فعالیت‌های علمی خود نقطه پایانی نگذاشته است و می‌گوید: تازه کار‌ها و پروژه‌های تحقیقاتی شروع شده است و هنوز اول راه هستم. دوست دارم در همین حوزه کشف و اختراع واکسن‌های مؤثر علیه بیماری‌های مختلف و ساخت دارو و فرمولاسیون‌های دارویی کار کنم.