محبوبه عظیم زاده|این که یک کاروانسرای قدیمی چه ظرفیتی برای تبدیل شدن به موزه سینمایی دارد، سؤالی است که یافتن پاسخ شایسته برای آن ما را راهی رباط طرق می کند. ایوان صفویه و قاجاری اش انصافا توجه ها را در نگاه اول میخ خود می کند، اما کمی که داخل تر شوید جز دیواره های گنبدی شکل که تنها با چند عکس قدیمی از مشهد و حرم امام رضا(ع) مزین شده بیشتر نصیبتان نمی شود. اینجا یک ساختمان قدیمی با مرمت های گاه و بیگاهی است که هنوز فاصله زیادی تا احیای کامل و تبدیل شدن به یک فضای گردشگری دارد. آنقدر که یک باد و باران ساده و داخل شدن آب باران و شوره به داخل آن می تواند یک تهدید جدی به حساب بیاد. با احتساب چنین احوالاتی قطعا اختصاص دادن هر کاربری به این مکان قبل از هر چیز نیازمند یک مرمت اساسی است. اما این نظریه که یک ساختمان قدیمی در نقطه ای از شهر وجود دارد (که حتی شاید بشود تعبیرهایی مقل یک گوشه افتاده و بلااستفاده را برای آن استفاده کرد) قطعا توجیه خوبی برای تخصیص کاربری نیست.
رباط طرق، یک مکان تاریخی با پس زمینه مذهبی است
روستای «طُرق» به معنای «راه های مختلف» به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی راه های ارتباطی غرب و شرق در مسیر جاده ابریشم و نیشابور به توس، هرات و قندهار به این نام مشهور شده و کاروانسرا یا رباط طرق نیز نامش را از این روستا وام گرفته است. با اینکه چند سالی می شود این رباط به محدوده شهری پیوسته است، دیگری خبری از آن بروبیای سابق نیست و این روزها رباط طرق، در ابتدای جاده قدیم مشهد به نیشابور، در کنجی غریب افتاده است. در این بین چیزی که به این کاروانسرای تاریخی ارزش افزوده می دهد پس زمینه مذهبی آن است. یعنی جدای از اینکه این کاروانسرا همانند دیگر کاروانسراها محلی بوده برای استراحت مسافران و زائران، مشهور است که این مسیر در قرن سوم هجری مسیر حرکت حضرت رضا (ع) بوده است و دقیقا به همین دلیل است که از آن با عنوان مسیر تاریخی هجرت حضرت رضا (ع) نیز یاد می شود. از این واقعه در کتب تاریخی دوران قاجار نیز صحبت شده است.
مسافران یک شب قبل از اینکه وارد مشهد شوند در این مکان مشغول استراحت می شدند و پیش از اینکه به صورت رسمی وارد حریم شهر مشهد شوند مراسمی را مثل زیارت خوانی و غسل به جا می آوردند تا گرد و غبار راه را از تن خود پاک کنند و مطهر به زیارت امامشان نائل شوند. از طرف دیگر برای آن دسته از مسافرینی که از مشهد خارج می شدند نیز این کاروانسرا محلی بوده است تا یک شب را در آن اتراق کنند و با خواندن زیارت کم کم از حریم حضرت رضا (ع) جدا شوند. علاوه بر این کاروانسراهای نزدیک شهرها، به شب اتراق امتحانی نیز مشهور بودند. یعنی کاروان ها در اولین منزل بعد از شهر، بساط شب مانی را پیاده می کردند و از جا نگذاشتن اسباب سفر خود مطمئن می شدند. اگر وسیله ای کم بود پیش از حرکت پیکی به شهر باز می گشت و اسباب سفر را کامل می کرد.
بنایی متعلق به دوره صفویه و قاجاریه
قدمت رباط به دوره صفویه باز می گردد و در زمان شاه سلیمان صفوی ایجاد شده است. این کاروانسرا در آن دوره به دلیل نیاز مسافرانی ایجاد شده است که از مشهد به سمت نیشابور و جنوب و شرق خراسان حرکت می کردند. رباط طرق در واقع یک کاروانسراهای چهار ایوانی و استاندارد حیاط دار با اتاق های متعدد و اصطبل بوده است. بعدها در دوره قاجاریه طرح توسعه شامل حال رباط طرق نیز می شود و یک حیاط، تعدادی غرفه و یک آب انبار به این کاروانسرا اضافه می گردد که در ضلع شرقی بنا یا ایوان ورودی آن ایجاد شده است. یعنی اکنون به محض ورود به این بنا در وهله اول وارد فضای دوره قاجاریه می شویم سپس روبه روی در ورودی فعلی ایوان به دوره صفویه می رسیم.
تبدیل رباط طرق به موزه سینما تصمیم مناسبی نیست
دکتر محمود بختیاری، مدیر مطالعات و پژوهش اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی و عضو هیئت علمی پژوهشکده میراث فرهنگی مستقر در خراسان رضوی معتقد است این رباط ظرفیت بسیار بزرگی برای شهر مشهد محسوب می شود که در وهله اول یک اثر تاریخی است و سپس با یک واقعه مذهبی مرتبط می شود. او می گوید: «بهتر است مسئولان در صدد این باشند که رباط طرق در راستای اهداف گردشگری زیارت و مذهبی مورد استفاده قرار بگیرد. می تواند موزه زیارت باشد یا به عنوان مثال پژوهشکده زیارت یا حتی یک مرکز علمی پژوهشی» این پژوهشگر ادامه می دهد: «به نظر من ایجاد موزه سینما برای این مکان کاربری خوبی محسوب نمی شود. حتی اگر پژوهشکده معماری خراسان یا بازارچه صنایع دستی هم بشود مناسب است، اما موزه سینما خیر.»
موزه زیارت کاربری متناسب تری است
البته با توجه به اهمیتی که این کاروانسرا به لحاظ تاریخی دارد و با هدف حفظ این جایگاه، در اردیبهشت ماه سال 1392 اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی عنوان موزه زیارت را به این مکان اختصاص داد. با این حال، همین موزه شدن هم خودش به تاریخ پیوست و اکنون اگر قدم در این مکان بگذارید خودتان به خوبی متوجه خواهید شد که چقدر تا محقق شدن «موزه زیارت» فاصله وجود دارد. فعلا به جز چند عکس از مشهد قدیم و چند تابلو که به وقایع تاریخی و مذهبی مشهد اشاره دارد چیز دیگری دستگیرتان نخواهد شد.
هنوز اوضاع کاروانسرا نا مناسب است
دکتر بختیاری همچنین معتقد است اختصاص یک کاربری مناسب قبل از هر چیز یک همت جمعی می طلبد تا دست اندرکاران این حوزه بتوانند به یک تفاهم و توافقی برسند و اینجا را احیا کنند. او می گوید: «با اینکه کاروانسرا در سنوات گذشته تحت مرمت های متعددی قرار گرفته است، هنوز اوضاع نابسامانی دارد. اختصاص یک کاربری مناسب می تواند به بقا و حفظ اصالت این بنا کمک زیادی کند؛ یک کاربری تخصصی که متولی داشته باشد و در عین حال پشتوانه فرهنگی و تاریخی آن نیز ملموس باشد. اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی آمادگی دارد تا اگر شرکت ها و سرمایه گذارانی وجود دارند، به صورت مشارکتی کار را به انجام برسانند و با حفظ اصالت و هویت اثر و تحت نظر حوزه فنی سازمان میراث فرهنگی این اثر را مرمت و بازسازی کنند.»