در شهر ترمیمی شهروندان برای گذران امر زندگی‌شان مجبور به نقض مقررات نمی‌شوند، در مورد مسائل اجتماعی لاپوشانی نمی‌شود و سمن‌ها مهم‌ترین نقش را دارند.
فرزانه شهامت | شهرآرانیوز؛
شهر ترمیمی چیست؟
در شهر ترمیمی شهروندان برای گذران امر زندگی‌شان مجبور به نقض مقررات نمی‌شوند، در مورد مسائل اجتماعی لاپوشانی نمی‌شود و سمن‌ها مهم‌ترین نقش را دارند.
نگاه و نگرش دنیا روزبه‌روز نسبت به ابزار‌های رسمی و دولتی کمرنگ شده و به سمت ظرفیت و قابلیت‌های موجود در اجتماع معطوف شده است. مهم‌ترین جایگاه در شهر ترمیمی، تشکل‌های ترمیمی هستند.
در شهر ترمیمی مقررات و قوانین به گونه‌ای طراحی، تدوین و اجرا می‌شود که شهروندان برای گذران امر زندگی‌شان مجبور به نقض مقررات نمی‌شوند و به نیاز‌های مشروع شهروندان پاسخ مشروع داده می‌شود بطورکلی در شهر ترمیمی مقررات و قوانین باید به گونه‌ای طراحی شود که شهروندان با آرامش امورشان را پشت سر گذراند.
دبیرخانه شهر ترمیمی متشکل از افرادی با تخصص‌های حقوقی و امور شهری است، هدف از ایجاد این دبیرخانه حل اختلاف بین مردم از طریق صلح و سازش با ابزار میانجیگری می‌باشد.
اساس این دبیرخانه رویکرد تعاملی است و کنشگران آن بزهکار، بزه دیده، تسهیلگر و سازمان‌های مردم نهاد و است که در تعامل با یکدیگر قصد بهبود روابط انسان‌ها را به صورت ترمیمی در جامعه دارند.
از آنجاییکه شهر مشهد مقدس به عنوان اولین شهر ترمیمی در کشور شناخته شده است؛ در همین راستا دبیرخانه شهرترمیمی از سال ۱۳۹۸ راه اندازی و فعال گردید.
هدف دبیرخانه شهر ترمیمی در حوزه معاونت خدمات شهری شهرداری مشهد، کاهش و کنترل بزه شهری خصوصاً آن دسته از بزه‌هایی که در حوزه مدیریت شهری با مردم حادث می‌گردد.
اشاره: یک سال از انتخاب مشهد به‌عنوان نخستین شهر ترمیمی کشور می‌گذرد؛ انتخابی داوطلبانه و به ابتکار شهرداری مشهد. اگر هنوز با این مفهوم غریبه‌اید، به آن علاقه‌مند یا منتقدید، سؤال و جواب‌های ما و دکتر جعفر سروی، دبیر شهر ترمیمی شهرداری مشهد، را از دست ندهید.
«کاهش بزه، به‌ویژه آن‌هایی که در حوزه مدیریت شهری اتفاق می‌افتد»؛ روی سایت دبیرخانه، این عبارت به‌عنوان هدف، نوشته شده است. کار شما یعنی آموزش‌های شهروندی؟
ابتدا بگویم مدیریت شهری در این تعریف، مساوی با شهرداری نیست. منظور همه سازمان‌هایی هستند که شهر را اداره می‌کنند. شهرداری، یکی از آن‌هاست. آموزش شهروندی، فقط بخشی از کار ماست. بیشتر کار، مربوط‌به پس از وقوع جرم است.
برای این هدف، برنامه و شاخص ارزیابی وجود دارد؟
در کشور ما، نه. قانون مجازات اسلامی یا تخلفات شهری را نگاه کنید. آنچه هست، «جریمه کنید، بگیرید، ببندید و ممانعت کنید» و از این حرف‌هاست. در پیشگیری هم برنامه نداریم. برای کاهش تخلفات پسماند، قطع درخت و... چه کنیم؟ از یک طرف شبکه‌های اجتماعی پر می‌شود از اینکه چرا با سد معبر برخورد شد، از طرف دیگر می‌گویند چرا جمع نمی‌شوند. بالاخره تکلیف چیست؟ طبق قانون پسماند، زباله‌گردی جرم است. با کودک زباله‌گرد چه کنیم؟ او را بگیریم یا نه؟ در حوزه مدیریت شهری، سیاست کیفری نداریم. ما در دبیرخانه شهر ترمیمی، برای تعیین سیاست و برنامه‌های متناسب، تلاش می‌کنیم. حرفمان این است که بدون دیدگاه ترمیمی و مشارکت مردم، نمی‌شود کار را پیش برد؛ در آسیب‌های اجتماعی برابر برنامه ششم توسعه قرار بود ۲۵ درصد از این آسیب‌ها کم شود. کم که نشده هیچ، زیاد هم شده. اگر دولت‌ها عُرضه این کار و بودجه‌اش را داشتند، وضعمان این نبود.
تا الان چه کار‌هایی انجام داده‌اید؟
۱۵کارگروه را که گلوگاه‌های مدیریت شهر هستند، تشکیل دادیم؛ مثل وقف ترمیمی. وقتی بیش‌از ۴۰درصد اراضی مشهد، وقفی است، نمی‌توانیم بی‌توجه به وقف، به موضوع ماده۱۰۱ قانون شهرداری‌ها درباره تفکیک اراضی، بپردازیم.
حساس‌سازی مردم و قشر‌های تصمیم‌گیر و اثرگذار درباره موضوعات ترمیمی از کار‌های دیگرمان بوده است.
ماه پیش، تعداد کارگروه‌ها، ۱۴ تا بود. ادامه این رشد به کار لطمه نمی‌زند؟
شاید بیشتر هم بشود. ما در دبیرخانه، اقدام اجرایی نمی‌کنیم، بلکه حمایت علمی و هماهنگی انجام می‌دهیم. دستگاه‌ها خودشان متقاضی و پیگیرند، دبیر را معرفی می‌کنند، اعضای کارگروه را پای کار می‌آورند و خودشان مسائل را حل می‌کنند. نمونه‌اش مجموعه پلیس سایبر که با میل و اراده خودش، پای کار آمده است.
روی سایت دبیرخانه، فقط فعالیت ۴ کارگروه، نمود دارد. بقیه کجا هستند؟
فعالیت تمام کارگروه‌ها، به اندازه هم نیست. برخی فعال‌ترند. ضمن اینکه ما برای بارگذاری سایت و کار‌های نشریه، نیروی سازمانی نداریم. کارها، رفاقتی و مشارکتی پیش می‌رود. زمان لازم دارد. به نظرم الان هم سایت خوبی است و مقالات و بازدیدکننده‌های خوبی دارد.
برنامه‌هایتان زمان‌بندی دارد؟
بله. برای جلوگیری از بروز این ایراد که بگویند بحث‌هایتان روی کاغذ است، در دو محله سیس‌آباد و شهرک شهید‌بهشتی، طرح آزمایشی یک‌ساله تعریف کردیم. وکلایی که پیشتر تا پول نمی‌گرفتند حرف نمی‌زدند، الان با کمک کارگروه وکیل ترمیمی، مجانی می‌روند در محله و میانجیگری کیفری می‌کنند. در سیس‌آباد، شورای حل اختلاف داریم و دعاوی که درگذشته به دادگستری می‌رفت، در دفتر تسهیلگری حل‌و‌فصل می‌شود. برنامه‌هایمان را به‌سمت سازوکار‌های اداری بردیم؛ مثلا به دفتر تسهیلگری گفتیم اگر از ورود فاضلاب به خیابان ممانعت کند، طبق تعرفه، پرداخت‌هایی صورت می‌گیرد. این کار، ارزشمندتر است تا اینکه پرونده تشکیل دهیم و شهرداری را وارد دعوا با مردم کنیم.
بناست تعداد محله‌های ترمیمی زیاد شود؟
فعلا نه. البته خیلی درخواست داریم؛ مثلا یکی از آن‌ها درخواستی است که از سوی یکی از اعضای سابق شورای شهر مشهد مطرح شده. در دفتر تسهیلگری مشغول است و نامه زده که محله ما را ترمیمی کنید. ما فعلا تمام تمرکزمان روی همین دو محله پایلوت است که نام بردم.
از مشارکت شهروندانی که با دیدگاه ترمیمی همسو هستند، چطور استفاده می‌شود؟ آن‌ها سراغ شما بیایند یا شما سراغ‌شان می‌روید؟
ما دفاتر تسهیلگری را داریم البته با مشکلات عمده و دیدگاه‌هایی که باید اصلاح شود. از طریق این دفاتر، به سراغ مردم می‌رویم. یکی از وظایفی که برای دفاتر تعریف شده، دادن آموزش‌های ترمیمی به مردم است. مراجعات مردمی، روز افزون است. درخواست‌ها برای ترمیمی شدن محلات هم نمونه‌اش. مثلا در دفتر تسهیلگری محله سیس آباد، روز اولی که اتاق ترمیمی را راه انداختیم، ما به مردم می‌گفتیم: اگر اختلافی دارید، سراغ ما بیایید تا با کمک هم، حل کنیم. الان به گواه مدیر دفتر تسهیلگری روزی نیست که یکی دو نفر نیایند و نگویند همین جلسه‌تان را تشکیل بدهید، ما مشکل داریم.
الگوی شهر ترمیمی کجاست؟ بومی است یا نه؟
آیه۱۰ سوره حجرات، مؤمنان را برادر می‌داند و بر صلح بین آن‌ها تأکید می‌کند. در روایات داریم امام‌صادق (ع) پولی را در‌اختیار صحابه‌شان گذاشته و فرموده بودند هر‌جا دو نفر از شیعیان ما اختلاف مالی داشتند، با این پول، آن‌ها را صلح بده. در فرهنگ ما ریش‌سفیدی و کدخدامنشی، ریشه دارد. در چین و مصر هم فرهنگ حل مسئله بدون ارجاع به حاکمیت دیده می‌شود. مکتوب و تئوریزه‌شده‌اش از «جان برایـث‌ویـت» استرالیایی است که با استفاده از دیدگاه‌های شرقی نوشته. طرح اجرایی آن اولین‌بار در لندن و از‌سوی یک مسلمان پاکستانی به نام صادق‌خان برای سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۳۵ ارائه شده است.
در واقع کار اصلی شما فرهنگی است.
کار ما بین بخشی است؛ نه فرهنگی صرف. تلفیقی است بین جرم شناسی، جامعه شناسی و فرهنگ. امروز در دنیا، کارها را در یک رشته، جلو نمی‌برند؛ بنابراین دیگر تاریخ و حقوق صرف نداریم؛ بلکه تاریخِ حقوق و حقوقِ تاریخ داریم.
چرا ساختار دبیرخانه ذیل معاونت خدمات شهرداری است و مثلا ذیل سازمان فرهنگی، نه؟
مراجعه نخستمان به مدیریت وقت سازمان فرهنگی بود. تشابه دیدگاه نداشتیم. دلیل دوم اینکه پیشانی اقدامات شهری، از رفت‌و‌روب تا آرامگاه‌ها، در معاونت خدمات شهری است. عمده جرائم شهری هم در همین حوزه است. معاونت کنونی خدمات شهری، دیدگاه مناسبی درباره اقدامات ترمیمی دارد.
دیدگاهی منفی درباره دبیرخانه وجود دارد که هدف را در جذب نیرو تقلیل می‌دهد. دراینباره توضیحی دارید؟
بله، من هم شنیده‌ام که می‌گویند دست‌اندرکاران شهر ترمیمی، به دنبال ایجاد وزارتخانه‌ای برای خودشان هستند. این حرف‌ها جفاست. دبیرخانه شهر ترمیمی چارتی به این معنا ندارد. اینجا فقط من هستم، یک نیروی خدماتی و یک همکار که از حوزه معاونت خدمات شهری آمده‌است. من مدیر حقوقی معاونت خدمات شهری بوده و هستم. یک نفر نیرو از بیرون جذب نکرده‌ایم. با وجود این، از همکاری ۲۰ نهاد و دستگاه هم برخورداریم.
از این به بعد چطور؟ قرار بر جذب نیروی جدید هست؟
نه. صحبت‌هایی دراینباره بوده است که موافقت نکرده‌ام. ساختار دبیرخانه شهر ترمیمی باید مبتنی‌بر مشارکت مردم باشد. در این ۱۵کارگروه، حتی یک نفر از بدنه شهرداری و حقوق‌بگیر شهرداری نیست.
چطور کارگروه‌ها را سامان می‌دهید؟ آن‌ها نیروی شما نیستند.
دو راه داریم. یکی چارت سازمانی داشتن و دستور دادن، دیگری قوت استدلال‌ها را افزایش دادن. در شهر وقف‌هایی انجام می‌گیرد که به ثمن بخس نمی‌ارزد. از‌سویی برای زنان روسپی، موقوفه نداریم. معلوم است وقتی کسی، ایده کاربردی‌شدن وقف‌ها را مطرح کند، استقبال می‌شود. دستگاه‌های اجرایی به مشکلاتی برخوردند که دوایش را دیدگاه ترمیمی دیدند. خودشان پیگیرند. این‌طور نیست که ما به عنوان شهرداری خواهش کنیم کاری انجام بدهند. آن‌ها دنبال این هستند که کار مشترک انجام بدهیم. ضمن اینکه به لحاظ سازمانی، این دستگاه‌ها از شهرداری دستورپذیر نیستند. برگزاری اولین مراسم قدردانی از مددکاران اجتماعی فعال حوزه ترمیمی در کلانتری‌ها، از‌سوی پلیس، یکی از نمونه‌هاست.
موانع کارتان عبارت‌اند از ...؟
در علوم انسانی پیدا‌کردن علت اصلی پدیده‌ها سخت است. مثل علوم آزمایشگاهی نیست که بگوییم علت تغییر رنگ ماده چیست. در علوم اجتماعی نمی‌شود گفت دلیل اینکه تا سه روز بعد از واریز یارانه، سرقت از فروشگاه‌های «شهر ما» کم می‌شود، لزوما پرداخت یارانه است و نتیجه بگیریم که یارانه خوب است یا بد. به‌همین‌دلیل، تعریف شاخص‌ها در محلات پایلوت، دشوار است. مشکل دیگرمان، دیدگاه بازآفرینی شهری بود. تصور می‌کردند با مالیدن رنگ به در و دیوار و کار‌های کالبدی، می‌شود جرم را کاهش داد، در‌حالی‌که کار باید با علوم اجتماعی همراه شود.
سوم اینکه متأسفانه مدیران ما کار‌هایی را دوست دارند که نتایجش را سریع نشان بدهد، اما ما نمی‌توانیم بگوییم فلان روز افتتاحیه داریم. عمده کارمان زمان‌بر است و گفتگو می‌خواهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد دلیل اصلی جرائم شهری در فلان محله شهر، نااطمینانی به مسئولان است. اگر بشود به خودروی فلان ارگان لگدی بزنند یا روی آن خطی بیندازند، مضایقه نمی‌کنند. فکر می‌کنند قشری هستند که کنار گذاشته شدند. اگر چه اجرای پروژه‌های کالبدی در این مناطق موثر است، اما اصلاح دیدگاهی که گفتم، فقط با اجرای فلان پروژه عمرانی ممکن نیست. باز هم از موانع بگویم؟
گویا مشکلات تمامی ندارند!
نمی‌دانم چرا در کشور‌های دیگر، مدیران ارشد، علوم انسانی خوانده‌اند و در کشور ما مهندس‌ها سر کار می‌آیند. نتیجه اینکه علوم انسانی آن‌طو‌رکه باید فهم نمی‌شود. پروژه به راه می‌اندازند و بعد از مدتی می‌فهمند اثرات فرهنگی‌اش را ندیده‌اند.
در حالی که باید اول مطالعات فرهنگی انجام دهند بعد پروژه را اجرا کنند. مباحث ترمیمی نو است. فکر می‌کنند دیدگاه ترمیمی یعنی ساده سازی و ماست‌مالی کردن. پرسش من این است: نتیجه دیدگاهی که کلی هزینه می‌کند برای دستگیری، محاکمه و زندانی کردن متهم کجاست؟ دیدگاه ترمیمی می‌گوید همین الان این قضیه را حل کن، نگذار به بالاتر بکشد. مجازات را موثر و مردم را اقناع کن. مجازات موثر و افزایش حرف‌شنوی مردم از قانون، الزاما با تشدید مجازات نیست.
شیوه فکر مدیران، مشکل دیگر ماست. ذهنشان روی جبر و فشار قفل کرده است. سال‌ها از بالا به پایین دستور داده‌اند و ادبیات‌شان «باید این بشود» بوده. دستور می‌دهند بدون این که مردم را قانع کنند. ما داریم با این رفتار‌ها شیپور را از سر گشادش می‌دمیم. این سبک مدیریت در بدنه ادارات هم ریشه دوانده، طوری که اگر با کارمندان دستگاه‌ها صحبت کنی و بگویی با این متخلف چه کنم، می‌گویند بیندازش هُلُفدونی. نتیجه این طرز فکر، می‌شود ترافیک ما. اگر یک روز اعلام شود فلان خیابان هسته مرکزی، طرح ترافیک ندارد، ببینید چه خبر می‌شود.