همه‌چیز درباره یک پویش که می‌خواهد جلو واردات محصولاتی را بگیرد که در ژنتیکشان دست‌کاری شده است.
فرزانه شهامت | شهرارانیوز؛ عقل می‌گوید که دفع خطر احتمالی، لازم است. شاید بتوان خلاصه استدلال‌های موافقان پویش «نه به واردات تراریخته‌ها» را این‌طور خلاصه کرد. آن‌طور‌که خبرگزاری فارس گزارش کرده است، تعداد شرکت‌کنندگان در پویش، تا لحظه تنظیم این گزارش به ۳۷هزار و ۵۵۵نفر رسیده و تا رسیدن به مرز ۵۰هزار امضا و پیگیری ازطریق نمایندگان مجلس، راه چندانی باقی نمانده است. خواسته آن‌ها دست‌کم در گام نخست، یک‌چیز است: ممنوعیت واردات محصولات تراریخته به کشور.
پشت این جملات خلاصه، انبوه استدلال‌های موافقان و مخالفان دیده می‌شود. استدلال‌هایی که در آن‌ها همه‌چیز دیده می‌شود، به‌جز ارجاع به مستندات علمی روشن. در خلأ موضع‌گیری صریح مسئولان مرتبط درباره تراریخته‌ها، وارد کردن شبهه‌ها و اتهام‌زنی‌های طرفین به یکدیگر، ادامه دارد، آن هم با ادبیاتی تندتر از همیشه. با ادامه این روند، تراریخته به سوژه‌ای تازه برای تشویش ذهن جامعه تبدیل خواهد شد.
مخالفان چه می‌گویند؟
تراریخته به محصولاتی گفته می‌شود که با دست‌کاری ژنتیکی و وارد‌کردن ژن‌های بیگانه به آن به دست می‌آیند. GMO مخفف معادل انگلیسی‌اش است که اگر دقت کرده باشید روی برخی روغن‌های خوراکی درج شده است. بنا‌بر گزارش تیر امسال مرکز پژوهش‌های مجلس، آغاز دست‌کاری ژنتیکی گیاهان به روش بیوتکنولوژی، به حدود ۳۰سال پیش برمی‌گردد.
پس از آن، به‌تدریج سطح زیر‌کشت محصولات تراریخته بیشتر شده و در سال۲۰۱۸ به ۱۹۱.۷میلیون هکتار در جهان رسیده است. ۲۸کشور دنیا تولید‌کننده محصولات تراریخته‌اند و حدود ۷۰کشور هم مصرف‌کننده. چیزی حدود ۹۹درصد از محصولات تراریخته تولید‌شده شامل سویا، پنبه، ذرت و کلزاست و آمریکا، برزیل، آرژانتین، هند و کانادا پنج‌تولید کننده عمده تراریخته‌ها به شمار می‌روند. اگر فضای رسانه‌ای را به یک ترازو تشبیه کنیم، کفه مخالفان تراریخته به‌مراتب سنگین‌تر از موافقان آن است. برخی مخالفتشان را صریح اعلام می‌کنند و برخی صحبت‌هایشان را با چاشنی گمانه و احتمال همراه می‌کنند. از مخالفان صریح تراریخته می‌شود به دکتر علی کرمی، اشاره کرد.
در سامانه علم‌سنجی اعضای هیئت‌علمی وزارت بهداشت، نام او یافت نشد، با وجود‌این براساس آنچه در سایت شخصی‌اش درج شده، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات بیولوژی مولکولی دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌ا... (عج) و استاد تمام‌وقت این دانشگاه است. کرمی که از حامیان پویش ملی «نه به تراریخته‌کردن ایران» در سال۹۷ هم بوده، در صفحه اینستاگرامی خود، ضمن دعوت از مردم برای پیوستن به پویش اخیر، درباره آسیب‌های تراریخته به این موارد اشاره کرده است: ناباروری، سرطان، آلرژی، نارسایی در رشد، مشکلات گوارشی، بیماری‌های کلیوی، تضعیف سیستم ایمنی بدن، خطرات بالقوه ژنتیکی برای انسان و آسیب به محیط زیست.
او همچنین در گفتگو با رادیو اقتصاد، آسیب‌های یادشده را مبتنی‌بر مدارک و مستندات عنوان کرده و گفته است: آثار یادشده در‌اثر مصرف مستقیم و دراز‌مدت تراریخته‌ها به وجود می‌آید. اگر تراریخته‌ها تا این حد آسیب‌زا هستند، چرا به اذعان موافقان و مخالفان، از حدود ۲۵سال پیش، واردات این محصولات به کشور صورت می‌گیرد؟ کرمی به این پرسش، پاسخی عجیب و قابل تأمل داده است که بیشتر به توجیه می‌ماند تا استدلال؛ «با کشت تراریخته بعد از مدتی تمام زمین‌ها و محصولات منطقه به‌دلیل گرده‌افشانی و آلودگی خاک، تراریخته می‌شود، اما در واردات چنین شرایطی حاکم نیست. به همین دلیل کشور‌های زیادی ازجمله ایران، واردات محصولات تراریخته را دارند، اما کشت این محصولات را ممنوع اعلام کرده‌اند.»
کرمی به ممنوعیت کشت تراریخته در برخی کشور‌ها مانند انگلیس، فرانسه، روسیه، آلمان و رژیم اشغالگر قدس اشاره کرده و گفته است: مسئولان باید از خود بپرسند اگر تراریخته خوب است و مشکلات غذایی و کشاورزی کشور‌ها را حل می‌کند، چرا تولیدکنندگان بذر تراریخته، خودشان این بذر‌ها را نمی‌کارند و محصولات خود را استفاده نمی‌کنند؟
دیدگاه‌های فقهی
کشاندن ماجرا به استفتا از مراجع، حربه دیگر مخالفان و موافقان تراریخته برای اثبات درست‌بودن موضع‌گیری‌هایشان بوده است، اما همان‌طورکه انتظار می‌رفت، جایز بودن یا نبودن کشت و مصرف این محصولات منوط‌به اثبات میزان زیان آن عنوان شده است؛ موضوعی که نیازمند رفتار علمی و استدلال‌های منطقی کارشناسان به‌دور از جنجال‌های رسانه‌ای و کشاندن پای مردم به ماجراست. پایگاه اطلاع‌رسانی بیوتکنولوژی ایران، تصویر استفتائی از مقام معظم رهبری را منتشر کرده است که در آن از حکم ایجاد گیاهان تراریخته با هدف ایجاد ژنی مطلوب در گیاه پرسیده شده است؛ مثلا ژن مقاومت به شوری و خشکی.
پاسخ معظم‌له به این استفتا که تاریخ آن ۹۵.۰۳.۰۸ درج شده، این‌طور آمده است: عمل مذکور در موارد ذکرشده، فی‌نفسه اشکال ندارد. متن استفتا یادشده در سامانه دفتر حفظ و نشر ایشان یافت نشد و تنها استفتا مرتبط، این بود که استفاده از میوه‌ها و مواد غذایی حاصل از تغییرات ژنتیک، مانعی ندارد. براساس آنچه در سایت تبیان آمده است رهبر معظم انقلاب، جایز نبودن تولید این محصولات را منوط به داشتن ضرر قابل توجه بر بدن عنوان کرده‌اند.
دفتر آیت‌ا... العظمی سیستانی و آیت‌ا... شبیری‌زنجانی نیز در پاسخ به استفتا سایت اسلام کوئست، «فی‌نفسه اشکال ندارد» را برای تولید بذر‌های اصلاح‌شده و گیاهان تراریخته عنوان کرده‌اند. در پاسخ دفتر آیت‌ا... صافی‌گلپایگانی نیز آمده است: به‌طور کلی چنانچه استفاده از آن ضرر معتدٌبه برای انسان دارد، از مصرف آن اجتناب کرد. نیز اگر کاشت این نوع محصولات ضرر برای کشاورزی اسلامی داشته باشد باید از کاشت و تکثیر آن جلوگیری شود. دفتر آیت‌ا... مکارم‌شیرازی نیز این‌طور پاسخ داده است: باید مراجعه به کارشناسان متدین و بی‌نظر کنند. اگر آن‌ها مضر ندانند، مانعی ندارد.
موضع‌گیری‌های بی‌اثر
در این بین، موضع‌گیری‌های دوپهلوی رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور به رفع ابهام‌ها درباره محصولات تراریخته کمکی نکرده است. سردار کاظم جلالی، پارسال در برنامه‌ای تلویزیونی با اشاره به اینکه تراریخته موافق و مخالفانی دارد و باید از نظر علمی به سطحی برسیم که از قابلیت‌های آن استفاده و با تهدیدات آن مقابله کنیم، گفت: ما کشوری هستیم که علیه ما تهدیدات وجود دارد و محصول تراریخته، اعم از برنج تراریخته، قابلیت کاهش زاد و ولد را دارد. در هندوستان در یکی از ایالت‌ها با تغییر غذا و نوع غذای تراریخته که حدود ۱۰ سال برای آن پیش‌بینی کردند، ۳۰ میلیون‌نفر جمعیت را کاهش دادند. مطالعات علمی نشان داده است که برنج تراریخته می‌تواند موجب کاهش نسل شود. از هر ۲۰مورد، امکان حاملگی در حدود ۱۸مورد را رد می‌کند. این مطالعات در هند انجام شده است.
او با بیان اینکه مسئولیت سلامت غذا بر‌عهده وزارت بهداشت است، ادامه داد: همه‌جای دنیا برای آن چیزی که می‌خواهد خورده شود، استاندارد‌های سختی گذاشته‌اند. ما می‌گوییم این استاندارد‌ها را رعایت کنیم. نزدیک ۱۳ تا ۱۵سال طول می‌کشد تا به یک ماده‌ای مجوز دهند برای اینکه خورده شود. مثلاً سازمان غذا و داروی آمریکا دو استاندارد دارد؛ یکی استاندارد داخلی و دیگری خارجی. استاندارد اول را به خارجی می‌دهند، یعنی استانداردی که برای خارج از آمریکا مصرف شود تا کنترل کنند که آنجا چه اتفاقی رخ می‌دهد.
اگر آسیبی داشت آنجا مصرف شود و اگر نداشت داخل کشورشان بیاورند. بعد ما استناد می‌کنیم که با استاندارد خارجی آمریکایی‌ها، محصولی را وارد کشور کنیم. یعنی خودمان را موش آزمایشگاهی می‌کنیم و فلان محصول را می‌خوریم که ببینیم ضرر دارد یا ندارد؛ و باز هم تکرار سؤال نخست، اگر تهدید‌ها تا این حد جدی است، چرا در این ۲۵سال اجازه ورود محصولات ترایخته به کشور داده شده است و اگر جدی نیست، چرا با بیان شاید‌ها و احتمال‌ها، ذهن مصرف‌کننده مشوش شود؟
بیانیه اعضای فرهنگستان علوم پزشکی به ریاست دکتر علیرضا مرندی، نیز پیشنهادی بی‌اثر ارزیابی می‌شود؛ پیشنهادی که شواهد موجود می‌گوید در عمل اتفاقی را رقم نزده است. در متن بارگذاری‌شده روی سایت فرهنگستان آمده است: «در نشست تخصصی اعضای فرهنگستان علوم پزشکی "سلامت محصولات تراریخته" مورد ابهام قرار گرفت... استفاده از فراورده‌های تراریخته در‌کنار فواید، خطراتی نیز خواهد داشت؛ لذا پیشنهاد می‌شود تا اطمینان‌یافتن از سلامت کامل مصرف این‌گونه محصولات، از کشت و واردات فراورده‌های تراریخته به کشور جلوگیری به عمل آید.»
آخرین خبر‌ها حکایت از ورود کمیسیون اصل۹۰ مجلس شورای اسلامی به موضوع دارد؛ ورودی که فعلا منجر به اعلام نظر نشده است. علی خضریان، سخنگوی این کمیسیون، با اشاره به علمی و پیچیده‌بودن موضوع، اعلام نظر کمیسیون را منوط به دریافت پاسخ دستگاه‌ها به سؤالات ارسال‌شده دانسته و با انتقاد از وابستگی کامل کشور به محصولات تراریخته، از کوتاهی‌های وزارت جهاد کشاورزی در‌این‌باره گفته است.