با شیوع ویروس کرونا، ناگهان شرایط آموزش به سمتی سوق پیدا کرد که استفاده از تعامل حضوری در آموزش به صفر رسید و آموزش به اینترنت منتقل شد. در موقعیت ناخوشِ همه‌گیری کرونا، دو جنبه، آموزش در فضای مجازی را دشوار کرده است؛ یکی نداشتن تجربه؛ یعنی هم دانشجویان و هم استادان در این زمینه دانش کافی ندارند و این کار را اول از همه سخت می‌کند.
سمیرا شاهیان | شهرآرانیوز؛ با شیوع ویروس کرونا، ناگهان شرایط آموزش به سمتی سوق پیدا کرد که استفاده از تعامل حضوری در آموزش به صفر رسید و آموزش به اینترنت منتقل شد. در موقعیت ناخوشِ همه‌گیری کرونا، دو جنبه، آموزش در فضای مجازی را دشوار کرده است؛ یکی نداشتن تجربه؛ یعنی هم دانشجویان و هم استادان در این زمینه دانش کافی ندارند و این کار را اول از همه سخت می‌کند. عامل دوم بستر‌های ضعیف اینترنت در کشور ماست که حتی در این شرایط هم اوضاع تغییر نکرده و در ازای هزینه‌های اینترنت، خدمات مطلوبی ارائه نمی‌شود.
اما با همه کاستی‌ها، آموزش مجازی و برخط، تجربه نویی است که به صورت جدی در آموزش عالی به کار گرفته شده است. در همین زمینه با چند تن از استادان دانشکده ادبیاتِ دانشگاه فردوسی مشهد گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
آموزش مجازی پابه‌پای آموزش حضوری
فرزاد قائمی، عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد از جمله استادانی است که حدود ده سال کلاس مجازی برگزار می‌کند و خودش را جزو نخستین مدرسانی معرفی می‌کند که تدریس مجازی را؛ نه به صورت پاره‌وقت که به صورت جدی و در کنار آموزش حضوری، در خراسان شروع کرده است.
او که از سال ۹۲ در دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه بین‌المللی امام رضا (ع) تدریس برخط داشته است، تفاوت رویارویی‌اش با این شیوه آموزشی را در مقایسه با دیگر همکارانش در تجربه می‌داند و می‌گوید: در هر زمینه‌ای که انسان تجربه داشته باشد موفق‌تر عمل می‌کند.
قائمی بر این باور است که نمی‌شود آموزش حضوری یا مجازی را به عنوان یک دوراهی در نظر گرفت و بگوییم کدام راه را برمی‌گزینی، بلکه این‌ها ظرفیت‌هایی برای آموزش است که در کنار هم معنی پیدا می‌کنند. او می‌گوید: اگر اکنون بخواهیم از بین این دو گزینه، آموزش حضوری را انتخاب کنیم و روی آموزش مجازی خط بطلان بکشیم عملا جلوی ظرفیت‌های طبیعی آموزش را گرفته‌ایم و این موضوع هیچ ربطی به کرونا ندارد.
او بر این باور است که همزمان با پدیده ناخوش و منفی کرونا، یک اتفاق مثبت رخ داد و این بود که بدنه آموزشی چه در سطوح پایین و چه در سطوح عالی در شرایطی قرار گرفت که به اجبار با ظرفیت‌های فضای مجازی آشنا شدند؛ اگرچه مشکلات بسیاری هم داشت. البته یک علت دشواری‌ها و اذیت‌شدن‌ها این بود که بخش آموزشِ کشور با ظرفیت‌های بجای خود آشنا نشده بود.
عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد می‌گوید در دانشگاه‌های بزرگ مثل دانشگاه فردوسی مشهد از سال‌های قبل بستر‌های آموزش مجازی فراهم بود، اما استفاده از این بستر‌ها برای همکاران جنبه اختیاری داشت. بالای ۹۰ درصد همکاران، دست‌کم در گروه ما، تا اسفند سال گذشته در سامانه‌های مجازی دانشگاه ثبت‌نام نکرده بودند، یعنی حتی یک‌باراز این ظرفیت‌ها، سپردن تکلیف به دانشجویان و در اختیار گذاشتن منابع، استفاده نکرده بودند؛ یعنی شما ظرفیتی در اختیار دارید که می‌توانستید آموزش را بسیار قوی‌تر و مفیدتر کنید، ولی استفاده نکردید.
قائمی به پژوهشی که درباره آموزش مجازی انجام شده اشاره و بیان می‌کند: برای تدریس فارسی عمومی که آموزش مجازی آن را برای نخستین بار حدود ده سال پیش در خراسان انجام دادیم، پژوهش‌های جدی انجام شد و دانشجویان در یک سطح را بر مبنای دسترسی داشتن یا نداشتن به فضای مجازی مقایسه کردیم. نتیجه آن شد که عملا از نظر کیفی و کسب مهارت‌های آموزشی، دانشجویانی که به آموزش مجازی دسترسی داشتند به مراتب نتایجی قوی‌تری کسب کردند. البته این پژوهش در شرایطی بود که آموزش مجازی به عنوان مکمل استفاده شده بود.
این استاد دانشکده ادبیات مشهد به جنبه دیگر آموزش مجازی نیز نگاهی دارد و می‌گوید: اینترنتی که اکنون در یک ماه مصرف می‌کنیم گاه برابر با مصرف شش ماه در پیش از این بوده و این تا امروز بخش عمده‌اش جزو هزینه‌های شخصی دانشجو و استاد بوده است. هرچند اخیرا بسته‌های محدودی به استادان و دانشجویان داده شده است که شروع خوبی است به شرط اینکه تداوم داشته باشد و کمیتش افزایش پیدا کند، هم دسترسی به اینترنت و هم ابزار اتصال به اینترنت در بعضی از نقاط کشور برای دانشجویان و دانش‌آموزان دشوار است و محدودیت‌ها تأثیر زیادی روی آموزش می‌گذارد.
اگر این محدودیت‌ها نباشد من به عنوان کسی که بیش از یک دهه در آموزش مجازی تجربه دارم و نزدیک دو دهه در دانشگاه تدریس می‌کنم به جرئت می‌توانم بگویم آموزش مجازی پابه‌پای آموزش حضوری است و می‌تواند مفید باشد و ظرفیت‌های آموزش را در مجموع چند برابر کند.
برای کار در فضای مجازی آماده نیستیم
رویا یدالهی شاه‌راه، مدرس دانشگاه فردوسی مشهد، براین باور است هیچ روشی جای آموزش حضوری را نمی‌گیرد. او با اشاره به اینکه فضای مجازی امکانات مفیدی را به ما معرفی کرده است می‌گوید:، اما با این روش مشکلاتی ایجاد شد، کار گروهی دانشجویان را در قالب فضا‌هایی که دانشگاه ارائه می‌دهد خیلی سخت می‌شود سامان‌دهی کرد و ما مجبور هستیم از پیام‌رسان‌ها استفاده کنیم.
او می‌گوید: هرچند کرونا خیلی ناگهانی بروز کرد و از طرفی معلوم است مسئولان دانشگاه خیلی تلاش کردند امکانات آموزش مجازی را آماده کنند، اما واقعیت این است که سرعت اینترنت به طرز عجیبی پایین است و رفع این مشکل تنها با حمایت از استادان نیست، کسی که در اصل باید دسترسی آسان به اینترنت داشته باشد دانشجوست. ما هنوز برای کار در فضای مجازی آماده نیستیم و هیچ روشی جای رودرروی استاد و دانشجو را نمی‌گیرد و در واقع فضای زنده کلاسی را با هیچ روش دیگری نمی‌شود پُر کرد.
او می‌گوید: گرچه این روبه‌رویی با آموزش مجازی باید شروع می‌شد و تا پیش از بروز کرونا همیشه خارج از ساعت کلاسی، در گروه‌های مجازی با دانشجویان بحث و تبادل نظر داشتیم و مطالبی که به انتقال مفاهیم کمک می‌کرد را به اشتراک می‌گذاشتم، اما این‌ها نمی‌تواند جایگزین ارتباط رودررو شود. اصلا تجربه دانشگاه فقط کلاسِ درس نیست، فعالیت‌های جنبی و دیداری است که افراد
با هم دارند. این مدرس دانشگاه بر این باور است که «آموزش مجازی می‌تواند آموزش را گسترش بدهد، ولی به هیچ وجه نمی‌تواند جایگزین آن شود.»
با آموزش مجازی خو نگرفته‌ایم
چند منظر از دشوار دانستن آموزش در فضای مجازی در صحبت‌های علیرضا قیامتی، مدرس دانشگاه فرهنگیان مشهد مشهود است. این استاد دانشگاه نیز از نخستین تجربه آموزش برخط و مجازی چندان دل خوشی ندارد طوری که می‌گوید: «اصلا محاسن نمی‌توانم برای آن برشمارم.»
او پیش از هر موضوعی به مشکلات فنی اشاره می‌کند که دغدغه این روزهایش شده است و ادامه می‌دهد: مشکلات فنی‌اش بزرگ‌ترین معضل است، شاید من حاضر باشم دو، سه جلسه حضوری بروم، ولی یک جلسه آنلاین برگزار نکنم. دلیلش این است که بسیار در ارتباطات مشکل داریم. صدا و تصویر نمی‌آید؛ اصلا نمی‌توانیم با دانشجویان رودررو ارتباط داشته باشیم. حضور و غیاب آن‌ها مشخص نیست و در عین حال دانشجویان این نوع آموزش را جدی نمی‌گیرند و به نوعی دست‌گرمی و شوخی می‌گیرند و این نکته مهمی است که استاد را آزار می‌دهد.
قیامتی بیان می‌کند: درست است خودمان هم آنچنان با آموزش مجازی خو نگرفته‌ایم، چون مخاطب را نمی‌بینیم و بازخورد نمی‌گیریم، اما به هر حال خودمان را با این شرایط تطبیق داده‌ایم، ولی دانشجویان احساس می‌کنند بلاتکلیف هستند، زیرا بیشتر زمان کلاس برای هماهنگی و رفع مشکلات فنی تلف می‌شود.
بدون زمان، بدون مکان
دکتر مسعود خوش‌سلیقه، معاون پژوهش و فناوری دانشکده ادبیات و علوم انسانی و دانشیار مطالعات ترجمه گروه زبان انگلیسی دانشگاه فردوسی مشهد نیز آموزش به شیوه مجازی و با استفاده از ابزار و امکانات الکترونیکی را ضروری می‌داند و می‌گوید: با ظهور ویروس کرونا از سال گذشته، تغییر و تحولات مختلفی در همه ابعاد زندگی انسان در سراسر جهان اتفاق افتاد.
درکنار تلفات جانی گسترده و مشکلات و محدودیت‌های اقتصادی و ناملایمات روحی و روانی برای بیشتر اقشار جامعه، این همه‌گیری باعث اتفاقات مثبت و گشایش افق‌های جدیدی در برخی حوزه‌ها از جمله آموزش در بستر دانشگاه و تحصیلات تکمیلی شده است. حتی با در نظر گرفتن محدودیت‌های زیرساختی در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی متعدد، لزوم آموزش به شیوه مجازی و با استفاه از ابزار و امکانات الکترونیکی باعث از بین رفتن محدودیت‌های زمانی و مکانی شد.
از جمله مزیت‌های این روش به باور این استاد دانشگاه این است که استاد در ارائه دروس دانشگاهی این امکان را دارد تا قبل از ملاقات با دانشجویان در کلاس مجازی، به آموزش و ارائه مطالب درسی جدید پرداخته و با معرفی منابع مکتوب یا چندرسانه متنوع مانند اسلاید‌ها و برش‌هایی از فیلم یا برنامه‌های مستند و آموزشی محتوای آموزشی را در اختیار دانشجویان کلاس قرار دهد و دانشجویان فارغ از هر محدودیت زمانی و مکانی، مطالب درسی را مطالعه و به دفعات لازم مرور کنند.
او می‌گوید: ارائه محتوی آموزشی از سوی استاد کلاس و دسترسی دانشجویان به آن در هر زمانی از مهم‌ترین مزیت‌های این شیوه تدریس است. همچنین با بهره‌گیری از امکانات آموزش الکترونیکی، همه امکانات شبکه جهانی اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و محتوای چندرسانه دیجیتال درکنار تخته سیاه یا سفید کلاس امکان ارائه مطالب را به گونه‌ای فراهم می‌کند که در صورت استفاده مناسب می‌توان همه حواس دانشجو را درگیر فرایند آموزش و نیاز‌های مختلف فراگیران با شیوه‌های یادگیری مختلف را برآورده کرد.