غار «چهل چاه» در روستای چنشت و در میان کوه‌های باقران بیرجند، یکی از همین غار‌های تاریخی و ارزشمند است که از بابت مردم شناسی و باستان شناسی اهمیت دارد.
دکتر رجبعلی لباف خانیکی - باستان شناس | شهرآرانیوز؛ غار طولانی‌ترین مسکن انسان‌ها بوده است و انسان‌ها از زمان پاگذاشتن روی زمین برای حفاظت از سرما و گرما و گزند حیوانات، به دنبال پناهگاه بوده اند. می‌توان گفت انسان‌ها بیش از همه دوره ها، در غار‌ها زندگی کرده اند. گذشته از این، مفهوم غار را مقدس نیز می‌دانستند. پیروان آیین مهر معتقد بودند یکی از زادگاه‌های ایزد مهر، غار بوده است. عیسویان معتقدند مسیح در غار متولد شده است و مهم‌تر از همه مسلمانان هم غار را زادگاه دین اسلام می‌دانند. تقدیس غار در فکر و فرهنگ بشر، موجب تجسم جایگاه غار در معماری اسلامی نیز شده است، چنان که در فضا‌های انتهای ایوان‌ها و زیر گنبدها، مقرنس ایجاد می‌کنند که چیزی جز آویزه یا چکاننده‌های غار‌ها نیست و تجسمی از غار در بنای اسلامی است. بدین ترتیب مسکن اصلی انسان‌ها تا دوران یکجانشینی غار‌ها بوده است، یعنی تا حدود ۱۰ هزار سال پیش.
غار «چهل چاه» در روستای چنشت و در میان کوه‌های باقران بیرجند، یکی از همین غار‌های تاریخی و ارزشمند است که از بابت مردم شناسی و باستان شناسی اهمیت دارد. البته، در این روستا، غار دیگری با نام «چنشت» هم وجود دارد که در سال ۱۳۲۷ خورشیدی به وسیله آمریکایی‌ها مطالعه و بررسی شد و باستان شناسی ایرانی به نام «حبیب ا... صمدی»، چیز‌های عجیبی درباره آن نوشت. غاری که متأسفانه به دلیل بی توجهی و آمدوشد بسیار مردم، اثری از عظمتش برجا نمانده است. اما غار «چهل چاه» تا سال ۱۳۷۱ ناشناخته بود و کسی از وجود آن اطلاعی نداشت. تااینکه چند کوهنورد ماجراجو داخل این غار می‌روند و به میراث فرهنگی استان بیرجند خبر می‌دهند که غاری شبیه به غار «چنشت» یافته اند. من در همان سال معاون پژوهشی اداره میراث فرهنگی استان خراسان بودم و به همراه همان کوهنورد‌ها با تجهیزات، به داخل غار «چهل چاه» رفتیم. البته کاری بسیار مخاطره آمیز انجام دادیم. چون این غار از نوع ریزشی و بر اثر رانش کوه‌ها ایجاد شده بود و سنگ‌های این گونه غار‌ها بسیار ناپایدار و آسیب پذیر هستند. درهرصورت خطر کردیم و توانستیم تا انتهای غار پیش برویم.
نمایی از ورودی غار چهل چاه
ما در جای جای غار اسکلت انسان‌هایی را دیدیم که همه ملبس بودند. لباس‌هایی پوسیده که در ساق پا یا دور گردنشان جمع شده بود. جریان هوای داخل غار و خشکی آن، باعث شده بود که این اسکلت‌ها به نسبت سالم باقی بمانند و ما توانستیم ۱۴ جسد را شناسایی کنیم که در میان آن‌ها مرد و زن و کودک هم بودند. اما یکی از رقت بارترین صحنه‌ها را در آخر غار دیدیم. اسکلت باقی مانده از زنی نشسته که جمجمه کوچک فرزندش روی رانش بود. مردی هم در کنارشان به پشت خوابیده بود. انگار این خانواده در نوعی حالت اضطرار جان داده بودند.
یکی از اسکلت‌های باستانی کشف شده در غار
یک مورد هم مرد و کودکی بودند در حالت تدفین که به صورت سروته در انتهای گودی خوابانده شده بودند و سرشان به سمت آسمان بود. در غار، ابزار و وسایل زندگی همچون چوب دستی، ظرف‌های شکسته سفالی و اجاق و اسباب هم دیدیم که همه نشان از زندگی داشت. البته در ابتدا تصور این بود که مردمی از روستا‌های اطراف برای زندگی به این غار پناه آورده بودند، اما با مطالعاتم اعتقادم بر این است که هر ۲ غار، محل نگهداری جذامی‌ها بود ه است. مردمانی که باید در فضایی ایزوله زندگی می‌کردند و این را از همان ابزار و وسایل زندگی دریافتم. البته در غار «چنشت» هم، تشک و لحاف و صندوق دیده شده بود.
ما در غار «چهل چاه» به هیچ چیز دست نزدیم و همه چیز باقی ماند و برای اینکه این غار هم به سرنوشت غار «چنشت» دچار نشود، آن را دوباره مخفی کردیم. راه تنگ و باریک غار را دوباره به صورتی درآوردیم که کسی متوجه راه آن نشود. چون ورود به این غار هم به دلیل مختصاتش می‌تواند مخاطراتی برای افراد پیش آورد. گرچه بعد‌ها فهمیدم افرادی به این غار رفته اند. پس از تحقیق، قدمت غار را مربوط به دوره اشکانی یافتیم و دریافتیم که تا قرن هفتم و هشتم هجری از آن استفاده می‌شده است. در هرصورت هر ۲ غار روستای چنشت، می‌توانند به عنوان اثری ملی، بزرگ‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهرستان بیرجند باشند، البته به شرط برخورد عالمانه نه عوامانه. ما همان زمان ثبت این اثر را در آثار ملی ایران، به میراث فرهنگی پیشنهاد کردیم که سرانجام در ۸بهمن۱۳۸۵ با شماره ثبت۱۷۰۷۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.