شاید در نگاه اول، تخلفات ساختمانی بیشتر درباره ساختمان‌های غیرایمن و غیرمجاز و ریزدانه حاشیه شهر و... دیده شود، اما واقعیت این است که در مناطق برخوردار مشهد نوع ساختوسازها در ظاهری شیک، آن‌قدر غیراصولی پیش رفته که زیان آن‌ها جبران‌ناپذیر است.
محدثه شوشتری | شهرآرانیوز؛ کابوس بولدوزر‌هایی که همه زندگی راضیه را در دهان گرفته‌اند، بخشی از خواب‌های پریشان یک‌سال گذشته‌اش بوده است. هر شب نقشه نگهداشتن خانه ۴۵متری‌اش را چند‌بار در ذهنش مرور می‌کند. چشم‌هایش را می‌بندد و فکر می‌کند چطور خودش را جلو بولدوزر‌ها بیندازد یا مثل «آسیه پناهی» روی بیل لودر بنشیند تا شاید چهاردیواری‌اش را از دست ندهد. شبی نیست که راضیه به داستان آسیه فکر نکند؛ داستان زنی که حاشیه‌نشین شهر دیگری بود، اما تخریب آلونک ۱۰متری و مرگ دردناکش به گوش کمتر‌کسی است که نرسیده باشد.
حکم قلع را یک‌سالی می‌شود به دست راضیه داده‌اند. ساخت‌و‌سازش پُر از تخلف ساختمانی است و بدون پروانه ساخت. خودش هم می‌داند، اما بیشتر از این، چیزی برای گذاشتن پای بنای ساختمانش نداشته، تا جایی‌که هنوز خانه‌اش حمام ندارد و با شیر آب گرم سرویس بهداشتی، استحمام می‌کنند. سقف خانه ایزوگام نشده است و با هر بارانی، آب چکه می‌کند و یکی از دیوار‌ها هم از نم باران‌ها و سستی دیوار، دهان باز کرده. آشپزخانه هم فقط یک دیوار کوتاه است با یک سینک ظرف‌شویی کهنه. در و پنجره‌ها هم چفت و بستی ندارند.
مثل خانه راضیه در کوچه‌پس‌کوچه‌های حاشیه شهر کم نیست؛ از همان ساختوسازهایی که اگر حادثه‌ای مثل زلزله پیش آید، دودش اول به چشم خود صاحبانش می‌رود. صاحبانی که کم‌و‌بیش هم راه ساختوساز اصولی را می‌دانند و هم تخلف بودن و نبودن آجر‌هایی که روی هم چیده‌اند، اما حرفشان یکی است؛ اینکه «یا باید در‌به‌در و بی‌خانمان بمانند یا به اندازه همان پولی که دارند، سرپناهی بسازند.»
سؤالات بی‌شمار پشت سر ریزدانه‌ها و انبوه‌سازه‌ها
در این ماجرا، تخلفات ساختمانی این ریزدانه‌ها در حاشیه شهر بار‌ها و بار‌ها گفته شده است و حتی درصورت بروز حادثه‌ای مثل زلزله، تعبیر به بمب‌های ساعتی شده‌اند یا آتشفشان خاموش برای نداشتن ایمنی و خطر انفجار‌هایی که ممکن است درپی حوادث طبیعی و غیرطبیعی رخ دهد. اما به‌راستی تخلفات ساختوساز شهر را فقط باید در همین ریزدانه‌های حاشیه شهر و در آلونک‌های بی‌خانمان‌ها و ساختمان‌های غیرایمن حاشیه‌نشینان و ساختمان‌های شخصی‌ساز ببینیم که هر بار با آمدن تخلفات ساختمانی، فقط اسم آن‌ها به وسط کشیده می‌شود؟ آیا یقه سازندگان پرزور و سرمایه‌دارانی که پشتشان گرم است، هم گرفته می‌شود یا اینکه فشار برخورد، جریمه، قلع‌وقمع فقط مخصوص خُرده‌سازندگان و مردم عادی است که یک‌طبقه یا چندطبقه با متراژ کم به‌عنوان مصرف‌کننده ساخته‌اند؟
برج و بارو‌های لاکچری که اسم و رسمی برای خودشان دارند و زبانزد در برخورداری از آپشن‌های عجیب‌وغریب یک چهاردیواری مسکونی هستند، آیا تخلفات ساختمانی ندارند؟ چرا برجی سی‌طبقه در یک خیابان کم‌عرض، پرترافیک، با خطر ریسک زیاد در صورت بروز حوادث و حتی داشتن مشکلات سایه‌اندازی و امکانات بدیهی مثل مشکلات پارکینگ، سربرافراشته بر آسمان خودنمایی می‌کند و از تخلفات ساختمانی این دانه‌درشت‌های ساختوساز چیزی گفته نمی‌شود و درمقابل از یک ساختوساز ۴۰، ۵۰ متری یک تا دو طبقه حاشیه شهر به‌عنوان بمب ساعتی یاد می‌شود؟!
و اینکه چرا باید راضیه‌ها و آسیه‌ها از ساختوساز غیرمجاز جان بدهند و خانه‌خراب شوند، اما آب در دل سازندگان انبوه که دست‌درازی و پادرازی به زمین‌ها و منابع طبیعی و کوه‌ها کرده‌اند و با تغییر کاربری غیرمجاز زمین، برج و بارو ساخته‌اند، تکان نخورد؟ چرا برجی متخلف را مجوز قلع نداده‌اند؟ مگر زمانی در اواسط دهه۹۰ نمی‌گفتند منابع طبیعی مشهد را می‌خواهند نجات دهند؛ چرا همان زمان برای جلوگیری از دیگر دست‌اندازی‌ها و ساخت‌های غیرمجاز، مجوز تخریب یک ساختمان انبوه هم صادر نشد؟ یا همین امسال مگر نه اینکه ساختوسازهای غیرمجاز در شهرک اساطیر مشهد معروف به «باستی‌هیلز مشهد» در دادگاه حکم قلع هم گرفتند؛ چرا رأی نهایی قلع این ویلا‌ها صادر نشد تا فقط در حد شعار در برخورد با متخلفان انبوه و لاکچری‌های غیرمجاز در ساختوساز، این موضوع هم خاک بخورد؟
مشتی نمونه از خروار تخلفات دانه‌درشت‌ها
مگر در دل این شهر نبوده حوادثی که اعتبار این ساختوسازهای انبوه و در ظاهر اصولی‌ساز را با یک جرقه بر باد داده و تخلفات پنهان ساختمانی در آن را آشکار ساخته است؟ نمونه‌اش وقتی برج تجاری معروف شهر آتش گرفت، مشخص شد تخلفاتی در ساختوساز دارد و حتی پایانکار را نگرفته است، در عین حال واحد‌های آن واگذار شده و خرید و فروش انجام شده و مغازه‌ها باز شده‌اند و پذیرای مشتریان!
داغ نابودی کوه‌ها و ارتفاعات شهر با ساختوسازهای غیرمجاز هم از همه بدتر و دانه‌درشت‌تر؛ از تغییر کاربری زمین، تخلف زیست‌محیطی گرفته تا تخلفاتی که حتی از چشم هر فرد غیرمهندسی پنهان نمی‌ماند؛ یکی مشکل پارکینگ دارد، دیگری مشکل پیشروی؛ آن یکی تراکم غیراصولی دارد و طبقات به دلخواه سازنده است و نه طبق ضوابط نقطه جغرافیایی و حریم و محدوده ساختمان، یکی دیگر با حداقل سطح اشغال زمین، غیرمجازترین میزان تراکم را دارد و....
پرده از تخلفات سنگین ساختمانی چندین آسمان‌خراش دیگر مشهد هم وقتی برداشته شد که هنوز درحال ساخت و نیمه‌کاره بودند و با یک جرقه کوچک طعمه آتش شدند و بعد از آتش‌سوزی مشخص شد که اشکالات زیادی در اصول ساختوساز این ساختمان‌ها وجود داشته، اما کسی کاری با آن‌ها نداشته است. از آن مجموعه آبی هم بگذریم که در ماه‌های ابتدای فعالیتش، به‌دنبال ایرادات فنی ساختمان، با ده‌ها حادثه خبرساز شد و هول و وحشت را در زمان حادثه به جان افرادی که در محل بودند، انداخت.
رد پای دولتی‌ها و سازمانی‌ها در تخلفات ساختوساز پیداست، اما کسی حتی گیری کوچک به آن‌ها نمی‌دهد. شاید فقط کتابخانه مرکزی مشهد بود که به‌عنوان یک پروژه دولتی و سازمانی، بدنام شد و ۱۶۲ ایراد فنی در ساختوساز آن بار‌ها به تیتر رسانه‌ها تبدیل شد؛ ساختمانی در منطقه هفت‌تیر مشهد که سال‌ها بلاتکلیف بود و هر بار یکی از آن ۱۶۲ ایراد فنی‌اش، نقل محافل خبری و رسانه‌ای می‌شد.
پروژه‌های تجاری و گردشگری اطراف حرم رضوی، نمونه دیگری از دانه‌درشت‌های متخلف ساختمانی است که در برخی از آن‌ها بدیهی‌ترین و کوچک‌ترین جزئیات مهم یک ساختمان رعایت نشده است و درباره تخلف ساختمانی آن‌ها صحبت نمی‌شود؛ از تهویه نامناسب، مشکلات پارکینگ و حتی در مواردی، نبود پارکینگ گرفته تا قد برافراشتن آن‌ها در معبر کم‌عرض؛ با اینکه نباید تراکم زیاد و طبقات متعدد می‌ساختند، تا جای ممکن تراکم را بالا برده‌اند و به خیال خودشان «جریمه‌اش را هم بپردازیم باز هم صرفه اقتصادی دارد.»
همین وزش باد اخیر در مشهد نیز که اسکلت‌بندی ساختمان‌های چندطبقه را به چشم‌برهم‌زدنی، نقش زمین کرد، نشان داد که چقدر ساختوسازهای نسبتا بزرگ آسیب‌پذیرند و غیراصولی ساخته شده‌اند. طبق گفته خود نظام مهندسی درحالی‌که باید استقامت سازه‌ها برای سرعت باد ۹۰ کیلومتر در ساعت در نظر گرفته شود، با سرعت باد ۵۰، ۶۰ کیلومتر در ساعت، از هم پاشیدند و به کُل فرو ریختند.
برای بحث و نقد و نظری که درباره تخلفات ساختمانی انبوه‌سازان وجود دارد و پاسخ به سؤالات گفته‌شده، با دکتر محمدرحیم رهنما، پژوهشگر و محقق در حوزه شهری و کسی که دکترای برنامه‌ریزی شهری را دارد و تاکنون در مطالعات زیادی به بررسی توسعه شهری مشهد پرداخته است، گفتگو می‌کنیم. همچنین پای صحبت‌های مدیرکل نظارت بر ساختوسازها و کمیسیون ماده۱۰۰ شهرداری مشهد می‌نشینیم که معتقد است چه دانه‌درشت و انبوه‌ساز و چه مالکان ساختوسازهای ریزدانه، همه باید در مسیری گام بردارند که شاهد این میزان از تخلفات ساختمانی نباشیم؛ تخلفاتی که به گفته او در بیش‌از ۹۰ درصد ساختوسازها وجود دارد؛ یعنی ساختوسازهای بدون تخلف ساختمانی، اندک و کمیاب‌اند.
پژوهشگر حوزه شهری:
انبوه‌سازه‌های بدون ضابطه، شهر را بر هم زده‌اند
تخلفات در ساختوسازها و روند غیراصولی آن، مشهد را به جایی برده‌اند که سیما و منظر، هویت و تعلقات شهری که بماند، همان حداقل‌ها را هم در فلسفه وجودی توسعه یک شهر که نظم و آسایش است، بر هم زده‌اند. دکتر محمدرحیم رهنما، پژوهشگر و محقق در حوزه شهری، این نقد را به ساختوسازهای غیراصولی و تخلفات و تجاوزات آشکار آن‌ها بر حقوق عامه شهروندان گره می‌زند و می‌گوید: در مطالعه‌ای که در دانشگاه فردوسی انجام شد، در بررسی ۲۰۰ برج و ساختمان بلندمرتبه مشهد، نتایجی حاصل شد که گواه همین بی‌ضابطه‌گری در ساختوسازهای انبوه است. تعداد طبقات در این ساختمان‌های انبوه سه‌برابر ضوابط ساختوساز بود، سطح اشغال زمین ۲۰ درصد رعایت نشده بود، همچنین در ۱۰ تا ۱۵ درصد ساختمان‌ها تغییر کاربری صورت گرفته بود.
این دکتر برنامه‌ریزی شهری در گفتگو با خبرنگار شهرآرا نبود درآمد پایدار شهرداری‌ها و متکی‌بودن آن‌ها به درآمدزایی از تخلفات ساختمانی را نیز دخیل در هرجومرج در توسعه شهر و تخلفات ساختمانی ذکر می‌کند و می‌گوید: شاید در نگاه اول، تخلفات ساختمانی بیشتر درباره ساختمان‌های غیرایمن و غیرمجاز و ریزدانه حاشیه شهر و... دیده شود، اما واقعیت این است که در مناطق برخوردار مشهد نوع ساختوسازها در ظاهری شیک، آن‌قدر غیراصولی پیش رفته که زیان آن‌ها جبران‌ناپذیر است. به طور مثال چرا در کوچه‌های هشت‌متری، ساختمان‌های ده‌طبقه ساخته شده است؟ مگر می‌شود با این نوع تراکم غیراصولی در ساختوساز، ساکنان این معابر آسایش داشته باشند؟ یا اینکه چطور در یک زمین هزارمتری برج بیست تا سی‌طبقه ساخته‌اند؟ این زمین اندک را در بلندمرتبه‌سازی مقایسه کنید با آپارتمان‌های منطقه ششصددستگاه مشهد که با وجود قدیمی‌بودن، ضوابط مختلف نظیر فضای سبز برای ساکنان و فضای باز رفت‌و‌آمد و ... را درنظر گرفته بودند. با فشردگی بلندمرتبه‌سازی‌های حداقل یک دهه اخیر، زندگی، رنج‌آور شده است نه آسایش‌آور.
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه فردوسی درباره تخلفات ساختوسازهای انبوه تأکید می‌کند: باید به تخلفات این ساختوسازها نگاه جدی‌تری شود؛ جریمه بازدارندگی ندارد و سازنده با وجود جریمه هم به سود مالی خود می‌رسد. باید از پایه و اساس و قبل از اینکه این ساختمان‌ها غیراصولی و بدون ضوابط شهرسازی ساخته شوند، جلو کار گرفته شود. تفکر جریمه «بده و کار را پیش ببر» باید در سازندگان و انبوه‌سازان با شیوه‌ها و برخورد‌های بازدارنده، از بین برود.
دکتر رهنما عمده مشکلات مشهد ازجمله ترافیک، مشکلات محیط‌زیستی، سایه‌اندازی‌ها، نابودی ارتفاعات شهر، از بین‌رفتن باغ‌های قدیمی مشهد و هرجومرج در سیما و منظر شهری را ناشی از همین غیراصولی‌ساختن و بی‌ضابطه بودن ساختمان‌های انبوه شهر می‌داند.
مدیرکل نظارت بر ساختوسازها و کمیسیون ماده۱۰۰ شهرداری مشهد:
تخلفات بزرگ در ساختوسازهای انبوه وجود دارد
در یک کلام عدد بزرگِ تخلفات ساختمانی، به‌تن‌هایی حکایت از میزان گستردگی آن دارد؛ به‌طوری‌که در نه‌ماهه امسال، ۶ هزار پروانه ساختمانی در مشهد صادر شده، اما درمقابل برای ۱۲ هزار ملک ساختمانی در کمیسیون ماده۱۰۰ شهرداری، پرونده تشکیل شده است. این آمار نشان می‌دهد خیلی از ساختوسازها پروانه ساختمانی نداشته‌اند و همان ساختوسازهایی هم که پروانه دارند، بیش‌از ۹۰ درصدشان تخلف ساختمانی داشته‌اند.
مدیرکل نظارت بر ساختوسازها و کمیسیون ماده۱۰۰ شهرداری مشهد حتی از آمار بزرگ‌تری خبر می‌دهد که شامل این تخلفات ساختمانی است. به گفته مسعود ایاز، درمجموع در نه‌ماهه امسال به ۳۰ هزار پرونده تخلف ساختمانی در کمیسیون ماده۱۰۰ رسیدگی شده است. از این میان، ۸۰ درصد منجر به جریمه و برای ۲۰ درصد رأی قلع صادر شده است.
اما در موضوع برخورد با این میزان تخلفات ساختمانی، اینکه تخلفات املاک ریزدانه چه میزان بوده و تخلف انبوه‌سازان چقدر، آمار جداگانه‌ای وجود ندارد؛ به‌طورکلی مدیر نظارت بر ساختوسازها و کمیسیون ماده۱۰۰ شهرداری مشهد تأیید می‌کند که در ساختوسازهای انبوه نیز تخلفات وجود دارد. به گفته او، اتفاقا برخلاف برخی از ساختوسازهای ریزدانه که صاحبان آن، ناآگاهانه تخلفاتی را مرتکب می‌شوند، در مناطق برخوردار شهر و ساختمان‌های انبوه، این تخلفات را افراد آگاهانه مرتکب می‌شوند. پرونده تخلفات به کمیسیون ماده ۱۰۰ ارجاع می‌شود و چنانچه اصول فنی و شهرسازی رعایت نشده باشد، رأی جریمه صادر می‌شود، اما سازندگان، این ریسک منجر به جریمه را می‌پذیرند.
درواقع برای سازنده باوجود جریمه، ارزش افزوده دارد و ریسک آن را می‌پذیرد. برای مثال جریمه یک برج یا ساختمان انبوه سر از چندین میلیارد تومان درمی‌آورد که به اندازه جریمه همه ساختوسازهای یک راسته خیابان یا معبر حاشیه شهر می‌شود. بااین‌حال، چون سازندگان ساختمان‌های انبوه دنبال سند تفکیکی و پایانکار هستند، درصورت صدور رأی جریمه، آن را پرداخت می‌کنند.
درباره نوع تخلف ساختمان‌های بزرگ و برج‌ها و انبوه‌سازان هم از مدیرکل نظارت بر ساختوسازها و کمیسیون ماده۱۰۰ شهرداری مشهد می‌پرسیم. تخلفاتی نظیر تغییر کاربری، پیشروی و افزایش طبقات ازجمله مواردی است که وی در پاسخ به این سؤال بیان می‌کند.
نقدی را که به نوع نگاه به تخلفات املاک ریزدانه و ساختوسازهای انبوه وارد می‌شود، با مهندس ایاز درمیان می‌گذاریم. او این مسئله را که نگاه تبعیض‌آمیزی در برخورد با املاک ریزدانه و انبوه‌سازان وجود دارد، این‌گونه پاسخ می‌دهد: مماشاتی نمی‌شود. باوجوداین ضرورت دارد که مهندسان ناظر به وظیفه ذاتی خود عمل کرده و گزارش تخلفات را به‌موقع اعلام کنند. ایاز درباره آرای قلع نیز که برای متخلفان ساختمانی صادر می‌شود، بیان می‌کند: در حال حاضر ۲۳ هزار رأی قلع معوق داریم که اجرا نشده است.