غزاله حسین‌پور| سوره برائت (توبه)، نخستین سوره‌ای نیست که رهبر معظم انقلاب، به تفسیر آن پرداخته اند. اما با وجود نبود امکانات حفظ و نگهداری در زمان تدریس این تفاسیر، آثاری از تفسیر این سوره با تلاش‌های بسیار تنی چند از شاگردان ایشان جمع‌آوری و تدوین شده و به چاپ رسیده است. دراین‌باره ظاهرا نوارهای صوتی جلساتی که ایشان در سنین جوانی در آن‌ها به تفسیر و تحلیل قرآن پرداخته‌اند، توانسته کمک بزرگی در دستیابی به محتوای آن جلسات باشد.
بامداد روز گذشته، دفتر حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب اسلامی، در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد، مراسمی با محوریت معرفی کتاب «تفسیر سوره برائت» و با حضور دست‌اندرکاران انتشار این اثر، برگزار کرد.
این مؤسسه که از دهه 70 با هدف تدوین و انتشار آثار و منظومه فکری رهبر معظم انقلاب آغاز به کار کرد، از سال 1385 نیز دفتر نمایندگی خود را در مشهد به راه انداخت. آغازگر آیین معرفی کتاب «تفسیر سوره برائت» مسئول نمایندگی این دفتر در مشهد بود.
آثار بسیاری از مقام معظم رهبری نیازمند انتشار است
رضا خوراکیان، مسئول نمایندگی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌ا... خامنه‌ای، مزیت‌های شعبه این دفتر در مشهد را این‌گونه برشمرد: خوشبختانه ظرفیت‌های خوبی از اندیشمندان و دانشگاهیان در مشهد وجود دارد و توفیق درک محضر شاگردان رهبر معظم انقلاب و بهره‌مندی از آن، مزیتی در نوع خود کم‌نظیر و یا از جهاتی بی‌نظیر است که دفتر مشهد از این توفیق بهره‌مند است. امیدواریم بتوانیم با زمینه‌هایی که فراهم می‌کنیم، به ویژه به‌یاری مراکزی مثل دانشگاه علوم اسلامی رضوی و حوزه علمیه که در تدوین و انتشار همین کتاب هم عنایت ویژه‌ای داشتند، قدم‌های بعدی را برداریم. مطالب، دست‌نوشته‌ها، اسناد و مدارک زیادی مربوط به رهبر معظم انقلاب داریم که منتشر نشده و نیازمند تدوین و انتشار است.
آیت‌ا... خامنه‌ای مطالب کتاب «تفسیر سوره برائت» را در سال‌های 50 و 51 در مدرسه میرزا جعفر گفته‌اند و پس از تدوینی که بر اساس دست‌نوشته‌های شاگردان ایشان به ویژه آقای ربانی انجام شد، در چند مرحله بازخوانی به سرانجام رسید.
کتاب در شرایط سختی گردآوری شد
حجت‌الاسلام محمدباقر فرزانه، از شاگردان قدیم رهبر معظم انقلاب، دیگر سخنران برنامه بود. او ضمن بیان خاطره‌ای از سال‌های ابتدایی دهه 50، درباره جلسه‌ای که در تهران برگزار می‌شد و افراد شاخصی مانند شهید مفتح، دکتر علی شریعتی، پدر دکتر شریعتی و رهبر معظم انقلاب در آن حضور داشتند گفت: یک روز بین 2 نماز، آقا سوره «صف» را خواندند و ترجمه کردند. بعد از نماز و در جلسه، اولین جمله از شهیدمطهری این بود که آقای خامنه‌ای متخصص در قرآن است. یک بار هم با شهید کامیاب به سمت بست پایین از حرم خارج شدیم و با آقا برخورد کردیم، از ایشان خواستیم یک درس اخلاق برایمان بگوید. ایشان فرمودند تفسیری را می‌توانم برایتان بازگو کنم. این درس تفسیر با تعدادی کم شروع شد و بعد‌ها استقبال زیادی از این جلسه به عمل آمد و به سوره‌های مائده، انفال و توبه پرداخته شد. از تفاسیر سوره مائده و انفال چیزی در دست نیست اما توانستیم تفسیر سوره توبه را به دست آوریم و به آن بپردازیم. این اثر از آن جهت که در شرایط سختی بیان و گردآوری شده، کم‌نظیر است.
کتاب در قالب درس‌نامه آماده شود
در ادامه برنامه، حجت‌الاسلام دکتر علی خیاط، از مسئولان نشر این کتاب، گزارشی از روند شکل‌گیری این اثر ارزشمند و شیوه تفسیر مفسر ارائه کرد. به گفته او، آنچه از بررسی‌ها در نهایت به دست آمد 2 اثر بود؛ یکی دفتر مجموعه نوارهای پیاده‌شده که حجت‌الاسلام ربانی فردوسی آماده کرد، و بخشی هم یادداشت‌هایی که یکی دیگر از شاگردان آیت‌ا... خامنه‌ای به نام حجت‌الاسلام داوودی در دسترس قرار داد: زمانی که مشغول تدوین این اثر بودیم، در جلسه عیدانه رهبر معظم انقلاب تصادفا خدمت آقای ربانی رسیدیم و از ایشان نوارهای جلسات تفسیر را خواستیم اما گویا در اختیار نداشتند. اکنون نیز به همین خاطر بخش‌هایی از این تفسیر ناقص است. ابتدا همه آثار موجود در دفتررهبر معظم انقلاب ، در مرکز پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی به نوشته‌های تایپی و جزوه تبدیل شد و در مرحله دوم این متون تایپی در اختیار من، حجت‌الاسلام دکتر ایروانی و حجت‌الاسلام دکتر حق‌پناه قرار گرفت. ما قصد داشتیم همان مطالب را پیاده و ویراستاری و عنوان‌گذاری و منبع‌یابی کنیم. این کار را انجام دادیم. در طول زمان انجام کار، به این نتیجه رسیدیم که این صرفا یک متن تفسیری معمولی نیست و روش و گرایش تفسیری روشنی دارد. به ذهنم رسید نکاتی را هم که مربوط به روش و مبانی ایشان بود، استخراج کنیم و بعد از آن این منظور را نیز مدنظر قرار دادیم، حاصلْ جزوه‌ای در حدود 100 صفحه و 80 نکته شد که در مقدمه کتاب تفسیر نیز آمده است. دست‌اندرکاران آماده‌سازی کتاب «تفسیر سوره برائت» جزوه صدصفحه‌ای را برای منبع‌یابی به برخی دانشجویان تحویل می‌دهند، اما در نهایت، نتیجه اثر چیزی نمی‌شود که مدنظرشان باشد. بنابراین آن را به مؤسسه نشر آثاررهبر معظم انقلاب تحویل می‌دهند تا اصلاحات مختصری روی آن انجام شود. خیاط درباره ادامه روند کار گفت: در مرحله تهیه جزوه با تأسفی بزرگ رو‌به‌رو شدیم. مسائل مربوط به مبانی و روش یک مفسر، در آغازین جلسات تفسیر او پررنگ‌تر است. اما تفسیر سوره توبه اولین تجربه آیت‌ا... خامنه‌ای در این زمینه نبود. ظاهرا اولین آن‌ها درباره سوره انفال بوده است. ما عقیده داشتیم اگر آن تفسیرها در اختیارمان قرار می‌گرفت، می‌توانستیم این جزوه را تکمیل‌تر کنیم. در مرحله نهایی کار، چون همه معتقد بودیم تفسیر به این شکل در شأن رهبر معظم انقلاب نیست و شایسته است کاری جدی درباره آن صورت گیرد، قرار بر این شد که منبع‌یابی آن کامل و موارد تکراری حذف شود و یکسان‌سازی و بازسازی صورت گیرد. نتیجه این نسخه‌ای شد که اکنون می‌بینیم. خیاط، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم‌اسلامی رضوی پیشنهادهایی برای بهبود آثار آینده ارائه داد. او نخستین کاری را که باید همچنان راجع به این تفسیر انجام شود، تکمیل آیات تفسیرنشده بر اساس روش همین تفسیر دانست که حدود 20 آیه را دربرمی‌گیرد. او با توجه به اینکه کتاب مدنظر در حوزه نیز به عنوان متن درسی پیشنهاد شده است، توصیه بعدی‌اش را تهیه آن به صورت درس‌نامه بیان کرد و گفت: این صرفا یک نوشته تفسیری نیست، بلکه نماینده یک روش تفسیر است. بنابراین می‌توان بر مبنای این اثر، تفسیرهای آتی را نوشت. پیشنهاد می‌کنم حداقل همان تفسیر سوره انفال بر مبنای این روش و جزوه نوشته شود.
خیاط همچنین اندیشه قرآنی رهبر معظم انقلاب را فراتر از ارائه تنها همین تفسیر خواند و از آثار دیگر ایشان یاد کرد. او تصریح کرد: برداشت‌های قرآنی‌ای که ایشان عرضه می‌کنند بسیار کارآمد و کاربردی است. مجموعه این‌ها اگر با عنوان آموزه‌های قرآنی رهبر معظم انقلاب کار شود، امری ارزشمند خواهد بود.
تفسیر رهبر معظم انقلاب متکی به تحقیق است
آیت‌ا... محمد محمدی ری‌شهری، مهمان دیگر برنامه، ضمن بیان چند خاطره از رهبر معظم انقلاب، یادآور شد که این اثر در گروه‌بندی تفاسیر، در رده تفسیر وسیط یعنی مابین تفسیر بلند و کوتاه جای می‌گیرد. او گفت: تفسیر سوره برائت حاصل تدریس و دارای گرایش هدایتی مستقیم است. از نظر رهبر معظم انقلاب، احیای مفاهیم اجتماعی‌سیاسی قرآن از رهگذر یک پژوهش ناب، به سوی طرح درس، کاری نیک و پسندیده است.
نکته بعدی که عضو مجلس خبرگان رهبری به آن اشاره کرد، ساده‌سازی مفاهیم قرآن بود: قدرت خطابه و بیان مفسر به او این امکان را داده است که مفاهیم دینی را ساده کند. همچنین تسلط ایشان بر فرهنگ و ادب پارسی، این امتیاز را برای این اثر فراهم کرده است.
سخنران برنامه، به مقایسه ساختار تفسیر و زیرساخت‌های آن نیز پرداخت و توضیح داد: آنچه مخاطب در ظاهر می‌بیند، جلوه ساختار تفسیر است. اما زیرساخت آن از دید مخاطب پنهان است. یک پژوهشگر قرآنی خوب می‌داند این ساختار، مبتنی بر مطالعات دقیق و عمیق پژوهشی است.
به اعتقاد ری‌شهری، تفسیر سوره توبه تأکید دارد تا روح محوری و جان مطلب را به مخاطب منتقل کند و از جزئیاتی که با این هدف سازگار نیست، گذر کرده است. ویژگی دیگر، جامعیت و همگونی مضمونی آن نسبت به هندسه معارف دینی است، یعنی حوزه‌های متفاوت معرفت دین در این تفسیر رعایت شده است؛ به‌عبارت دیگر آیات قرآن با دید کلان به دین و ابعاد و زوایای متفاوت آن تفسیر شده‌اند.
این عضو خبرگان رهبری، برای هریک از نکته‌هایی که بیان کرد، به ارائه نمونه‌هایی از این اثر و تحلیل و بررسی آن‌ها پرداخت. به عقیده او، در تفسیر آیت‌ا... خامنه‌ای تعبد وجود دارد، یعنی متکی به تحقیق بوده است نه تحت تأثیر فضای اجتماعی و سیاسی آن روز. او ادامه داد: ایشان حتی برداشت‌های ذوقی خود را از آیات جدا کرده‌اند، ولی در همان زمانی که ایشان در تهران به بیان تفسیر می‌پرداختند، در تهران بودند کسانی که چیزهایی نامرتبط با قرآن گفتند و نوشتند و آن‌ها را به آیات تحمیل کردند.
ری‌شهری خاطرنشان کرد که این تفسیر در جوانی و سی‌وپنج‌سالگی رهبر معظم انقلاب عرضه شده است و نشان از این دارد که ایشان در آن سن پخته و عالم بوده‌اند. او گفت: ایشان در زمانی که کتاب به زحمت پیدا می‌شد، تتبع کردند. درحالی‌که امروز پژوهش به مراتب آسان‌تر از آن زمان است. من تفسیر ایشان را خسته‌کننده و ملال‌آور نمی‌بینم، چون روان، پرمطلب و نیز عاری از مطالب اضافی است. از نظر ظاهری هم چاپی خوب دارد.
مهمان همایش در انتهای سخنان خود، اذعان کرد که لازم است در این کتاب ارجاعات، نشانی‌ها و استخراج منابع تکمیل شوند.
در پایان این نشست، از دست‌اندرکاران تولید «تفسیر سوره برائت» تقدیر به عمل آمد.