این روز‌ها درباره اینکه واکسن‌های تولید داخل بهترند یا خارج، حرف و حدیث‌های زیادی مطرح می‌شود. با همه این‌ها حتم دارم از خیلی‌ها هم شنیده اید که منتظرند واکسن‌های ایرانی وارد بازار شوند تا پس از آن برای واکسیناسیون اقدام کنند.
معصومه متین نژاد | شهرآرانیوز؛ باور اینکه بیماری‌هایی مانند سل، دیفتری، حصبه، کزاز، وبا و آبله تا همین چند دهه پیش شرایط همه گیری مانند کرونا داشته اند کمی سخت است، بیماری‌هایی که امروزه از آن‌ها فقط نامی باقی مانده است.
کرونا هم دقیقا همین شرایط را دارد و خیلی زود به مدد واکسن‌هایی که روزبه روز بر تعداد آن‌ها اضافه می‌شود، به خاطره‌ای محو تبدیل خواهد شد، واکسن‌هایی که پس از ناامیدی دنیا از تولید دارو برای درمان کرونا، تنها راه حل ممکن برای ریشه کنی این ویروس منحوس به نظر می‌رسند. اگرچه ورود واکسن‌ها به بازار با باید و نباید‌ها و، اما و اگر‌های بسیاری همراه بود، حالا جامعه جهانی آن را پذیرفته است و همه چشم به آن دارند، موضوعی که در کشور ما نیز به یک دغدغه و چالش جدی تبدیل شده و هنوز هم حرف وحدیث‌ها و حاشیه‌های بسیاری درباره آن هست. برای همین، در این مطلب تصمیم گرفتیم با دکتر محمدجعفر صادقی، مدیر گروه پیش گیری از بیماری‌های واگیر دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دراین باره صحبت کنیم و به برخی پرسش‌هایی که ذهن شما را درگیر کرده است پاسخ دهیم.
واکسیناسیون در ایران چه قدر قدمت دارد؟
تولید واکسن و واکسیناسیون در ایران پیشینه‌ای نزدیک به ۱۰۰ سال دارد، اما برنامه رسمی برای نوع گسترده و سراسری آن از سال ۵۳ آغاز شد، برنامه‌ای جهانی برای ایمن سازی کودکان در برابر ۶ بیماری شایع. این برنامه از سال ۶۳ سازمان دهی جدیدی یافت و این بار به صورت منسجم و همراه با آموزش‌های سراسری و ملی پیگیری شد. نتیجه آن هم این شد که بیشتر بیماری‌های واگیر در ایران ریشه کن یا کنترل شدند. یعنی حالا به جایی رسیده ایم که آبله و فلج اطفال در کشورمان به طور کامل ریشه کن شده است و دیگر خبری از آن‌ها نیست. سرخک، سرخجه مادرزادی، کزاز نوزادان، جذام و مالاریا هم به ریشه کنی نزدیک شده اند. حصبه، سل، دیفتری، سیاه سرفه و اوریون نیز تحت کنترل اند و از گسترش آن‌ها جلوگیری می‌شود.
واکسن‌های داخلی بهترند یا خارجی؟
این روز‌ها درباره اینکه واکسن‌های تولید داخل بهترند یا خارج، حرف و حدیث‌های زیادی مطرح می‌شود. با همه این‌ها حتم دارم از خیلی‌ها هم شنیده اید که منتظرند واکسن‌های ایرانی وارد بازار شوند تا پس از آن برای واکسیناسیون اقدام کنند. از بی اعتمادی مردم به کشور‌های غربی که بگذریم، باید به توانایی بسیار پژوهشگران و دانشمندان کشورمان در حوزه تولید واکسن و دارو اشاره کنیم که سبب شده است چشم امید بسیاری در داخل و خارج کشور به تولیدات ایرانی باشد.
انستیتو پاستور ایران نخستین مرکز پژوهشی مطالعاتی در زمینه ساخت واکسن است که در سال ۱۲۹۹ در کشورمان تأسیس شد. مدتی پس از آن هم مؤسسه تحقیقاتی واکسن و سرم سازی رازی فعالیتش را آغاز کرد که نتیجه آن ساخت ۱۱ واکسن انسانی، ۱۷ واکسن دامی، ۱۹ واکسن طیور و یک واکسن مخصوص آبزیان بود، فعالیت‌هایی که ایران را جزو چند کشور برتر تولیدکننده واکسن در جهان کرده است. افزون بر این، در یک دهه اخیر نیز پیشرفت‌های پزشکی ایران به ویژه در تولید انواع دارو‌های نوترکیب و نانودارو‌ها برای جامعه پزشکی جهان حیرت آور بوده است؛ بنابراین بی دلیل نیست که حالا خیلی‌ها از جمله رهبر معظم ایران منتظرند واکسن ساخت داخل را تزریق کنند.
همه باید واکسن بزنند؟
با توجه به اینکه ویروس کرونا همه گیری جهانی پیدا کرده و برای آن هنوز دارویی تولید نشده است، توصیه سازمان جهانی بهداشت این است که همه صرف نظر از نوع واکسنی که در اختیار دارند، حتما واکسینه شوند، چون ایمنی هر واکسنی به مراتب بیش از شرایطی است که فرد در معرض بیماری باشد یا به آن مبتلا شود. از این رو، همه افراد بزرگ‌تر از ۱۸ سال باید دربرابر کرونا واکسینه شوند. افراد کوچک‌تر از ۱۸ سال هم به این دلیل که خطر ابتلا و فوت در آن‌ها بسیار کم است و در صورت ابتلا علائمشان بسیار خفیف خواهدبود، در شرایط کنونی نیازی به دریافت واکسن ندارند.
ایمنی زایی بیماری بیشتر است یا واکسن؟
هرچند ابتلا به بیماری سبب تولید پادتن در بدن می‌شود، بررسی‌های پژوهشگران نشان می‌دهد این ایمنی زایی بسیار کوتاه است. برای همین، افراد دوباره و چندباره به کرونا مبتلا می‌شوند. این در حالی است که ایمنی زایی واکسن بسیار طولانی مدت خواهد بود. از این رو، سازمان جهانی بهداشت به همه افراد حتی کسانی که به کرونا مبتلا شده اند توصیه می‌کنند واکسن بزنند. فقط باید صبر کنند از زمان ابتلای آن‌ها ۲ هفته بگذرد و علائم بالینی بیماری را هم نداشته باشند. برخی کارشناسان فاصله زمانی ۶ ماه پس از ابتلای اول را هم توصیه می‌کنند، چون شانس ابتلای دوباره به بیماری کمتر است، به ویژه در شرایط کنونی که به دلیل کمبود واکسن، واکسیناسیون با اولویت بندی انجام می‌شود.
چه کسانی نباید واکسن کرونا را دریافت کنند؟
افراد کوچک‌تر از ۱۸ سال به دلیل احتمال کم ابتلا و زنان باردار و شیرده به دلیل شرایط حساسی که دارند، نیازی به واکسیناسیون ندارند، مگر اینکه در معرض دائمی بیماری باشند، مانند زنان بارداری که پزشک یا پرستار هستند. هم چنین بیماران خاصی که در مرحله حاد بیماری یا درمانشان باشند نباید واکسن بزنند. این افراد باید صبر کنند از این مرحله حساس بگذرند. پس از آن هم حتما باید با تأییدیه پزشک معالج خود واکسن را دریافت کنند. افزون بر این، افرادی هم که در فاصله دریافت ۲ دوز واکسن هستند و بیمار می‌شوند نباید تا بهبودی کامل، تزریق دوم را انجام دهند. بیشتر واکسن‌هایی که الان در بازار داریم دومرحله‌ای هستند. یعنی دوز دوم واکسن باید دست کم ۲۸ روز بعد از تزریق اول انجام شود.
پس از واکسیناسیون باز هم باید ماسک زد؟
زدن واکسن شاید برای فرد ایمنی ایجاد کند، اما برای کسانی که هنوز واکسن دریافت نکرده اند و با او ارتباط دارند خطرساز است، چون ممکن است فرد هم چنان ناقل باشد، بنابراین تا زمانی که دست کم ۷۰ درصد جمعیت کشور واکسینه نشوند، نباید عمل به توصیه‌های ستاد کرونا را نادیده گرفت پس از آن هم حتما باید شرایط بررسی و سطح ایمنی جامعه مشخص شود تا بتوان درباره برداشتن ماسک‌ها به طور قطعی نظر داد. گذشته از این موضوع، کرونا یک بیماری جهانی است و تا زمانی که همه کشور‌ها در برابر آن واکسینه نشوند، هیچ کشوری ایمن نخواهد بود، چون تبادل‌هایی که صورت می‌گیرد و جهش‌های جدید ویروس امکان همه گیری دوباره آن را فراهم خواهد کرد. از این رو، هم چنان باید تا سفیدشدن کامل وضعیت و اعلام آن از سوی ستاد ملی کرونا، دستور‌های بهداشتی را جدی گرفت.
اولویت بندی دریافت واکسن چگونه است؟
تاکنون ۸۸۰ میلیون دوز واکسن در دنیا تولید و تزریق شده است که در این بین ۷-۸ کشور بیشترین دریافت را داشته اند. هرچند کشور ما هم از برنامه زمان بندنی سازمان جهانی بهداشت چندان عقب نیست، لازم است تا تأمین کامل واکسن موردنیاز کشور، براساس اولویت بندی برای تزریق واکسن اقدام کرد. همان طور که اعلام شده است، کارکنان بخش بهداشت و درمان، افرادی که در معرض بیماری هستند، بیماران خاص و سالمندان مسن‌تر از ۸۰ سال در اولویت دریافت واکسن قرار دارند. پس از آن هم همه مردم واکسینه خواهند شد.
ایمنی واکسن‌ها چه گونه تأیید می‌شود؟
تولید واکسن کار علمی بسیار دقیق و پیچیده‌ای است که باید با نظارت و رعایت دقیق همه دستورالعمل‌ها انجام شود. پژوهشگران پس از مطالعه دقیق روی عامل بیماری و شناخت نحوه بیماری زایی آن و یافتن بهترین حالت برای تحریک سیستم ایمنی بدن انسان، کار آزمایش نمونه تحقیقاتی واکسن را در آزمایشگاه انجام می‌دهند. در صورتی که نتایج رضایت بخش باشد، مطالعه روی نمونه‌های حیوانی براساس استاندارد‌های تعیین شده انجام می‌شود. نمونه‌هایی که بتوانند تاییدیه‌های اثربخشی و تحریک مناسب سیستم ایمنی در حیوان و بی خطر بودن را به دست آورند، موفق می‌شوند مجوز ورود به مرحله مطالعات انسانی را دریافت کنند. در نهایت هم پس از چند مرحله آزمایش و تزریق واکسن به افراد داوطلب و رعایت دقیق مرحله به مرحله واکسیناسیون، یک واکسن می‌تواند به دنیا معرفی شود.
دستگاه‌های نظارتی مختلفی در داخل و خارج از شرکت‌های تولیدکننده واکسن وجود دارد که بر رعایت ضوابط و نتایج مرحله به مرحله کار تولید واکسن نظارت می‌کنند؛ بنابراین خیلی پیش می‌آید که نمونه تحقیقاتی واکسن در مراحل مختلف تولید کنار گذاشته شود. دلیل آن هم ناتوانی در اثبات اثربخشی کافی یا بی خطر بودن آن است. در کشور ما نیز همه واکسن‌های تولید داخل یا وارداتی باید از همین کانال‌های نظارتی عبور کنند تا در نهایت، سازمان غذا و دارو تأییدیه و مجوز مصرف آن‌ها را صادر کند.
واکسن‌ها عوارض جانبی هم دارند؟
برخلاف دارو‌ها که برای درمان بیماران استفاده می‌شوند، واکسن‌ها معمولا فراورده‌هایی هستند که برای افرادی که تاکنون به آن بیماری مبتلا نشده اند استفاده می‌شوند تا در آینده بیمار نشوند یا اگر مبتلا شدند، نوع خفیف آن را بگیرند؛ بنابراین در تولید واکسن تلاش می‌شود کمترین میزان خطر و عوارض را برای گیرندگان واکسن داشته باشد. نکته‌ای که در این بین باید به آن توجه کرد این است که واکسن سبب تحریک سیستم ایمنی بدن می‌شود. ازاین رو بروز برخی واکنش‌های ناخواسته یا عوارض پس از واکسیناسیون طبیعی است.
شایع‌ترین عوارض پس از واکسیناسیون هم تب، درد، قرمزی و سفتی مختصر در محل تزریق است که خوشبختانه این عوارض بسیار زودگذرند. البته در موارد خیلی نادر هم ممکن است برخی عوارض تزریق واکسن با شدت بیشتری همراه باشد، اما موضوع مهمی که باید در استفاده از واکسن‌ها به آن توجه کرد این است که فواید آن‌ها در حفظ سلامت ما صد‌ها برابر بیش از عوارض احتمالی واکسیناسیون یا خطر انجام ندادن واکسیناسیون و ابتلا به بیماری است.