پروژه کمربند جنوبی مشهد با وجود پیشرفت بیش از ۸۲ درصدی کار، ۲ سال قبل به دنبال تشدید اعتراضات گروه‌ها و سمن‌های زیست محیطی و با دستور مقام قضایی به طور کامل متوقف شد.
مهدی عسکری - ۲۰ ماه از توقف کامل پروژه کمربند جنوبی مشهد با دستور مقام قضایی می‌گذرد. عملیات اجرایی این پروژه به طول ۲۷ کیلومتر از آذرماه سال ۹۱ و پس از دریافت مصوبه شورای همتا آغاز شد تا این کمربندی پس از اجرای کامل، آخرین نقطه از بولوار شهید برونسی در غرب مشهد را به اتوبان باغچه متصل کند، اما با وجود پیشرفت بیش از ۸۲ درصدی کار، ۲۷ اسفند ۲ سال قبل به دنبال تشدید اعتراضات گروه‌ها و سمن‌های زیست محیطی و با دستور مقام قضایی به طور کامل متوقف شد.
دلایل اعتراض چه بود؟
اعتراض سمن‌های زیست محیطی درحالی با پیگیری به دستگاه قضایی رسید که آن‌ها معتقد بودند ایجاد این کمربند در مغایرت کامل با اصل ۵۰ قانون اساسی است و منجر به تخریب کوه ها، منابع طبیعی و ارتفاعات شهر می‌شود. درواقع اشکال بزرگ دوستداران محیط زیست به این پروژه، نبود پیوست زیست محیطی برای اجرا بوده است. آن‌ها همچنین در اعتراض خود به دادستان سابق مشهد با استناد به مواد ۵۹۸، ۵۷۶ و ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی که ایراد خسارت و تخریب به محیط زیست را جرم اعلام می‌کند، خواستار پیگیری این موضوع شدند. استدلال آن‌ها این بوده که ساخت این کمربند و تخریب کوه‌های اطراف منجربه افزایش ریزگرد‌ها و گسترش آلودگی در مشهد می‌شود، آبراهه‌های قدیمی از دست می‌رود و امکان وقوع سیلاب گسترش می‌یابد، ضمن اینکه با ساخت بزرگ راه ۷۵ متری و تردد خودروها، دسترسی مردم به ارتفاعات جنوبی به طور کامل از بین خواهد رفت. این اعتراض خیلی دیر بود، اما منجر به توقف کامل پروژه کمربندی جنوبی شد؛ مسئله‌ای که محمدرضا اخوان عبداللهیان، مدیرکل راه و شهرسازی استان نیز اوایل اردیبهشت امسال و با کنایه به آن، این گونه گفت: «مسئله‌ای که اکنون باعث توقف اجرای پروژه شده این است که درباره مطالعات زیست محیطی طرح، مجموعه ابهاماتی وجود دارد، اما سؤال اساسی این است که اگر این طرح مشکلاتی در رابطه با محیط زیست دارد، چرا در زمان مطالعات ابتدایی آن، این مشکلات بررسی نشد و طرح در آن زمان از لحاظ زیست محیطی ارزیابی نشده است؟»
از گله دادستان تا تضمین شهردار
فلسفه ایجاد کمربند جنوبی مشهد، در ابتدا کاهش بار ترافیکی بولوار‌های موازی مانند وکیل‌آباد، پیروزی، فکوری و شهید کلانتری عنوان شده بود. فلسفه‌ای که در دل خود گذرگاهی دیگر ایجاد می‌کرد تا تردد در شریان‌های ارتباطی یاد شده تسریع شود. اما بعد از گذشت ۵ سال از آغاز عملیات اجرایی این کمربندی، چرا رأی به توقف این مسیر داده شد؟ علاوه بر گله دوستداران محیط زیست از تخریب طبیعت و کوه‌ها برای ایجاد این مسیر ارتباطی، پای مطامع دیگری نیز در میان بود؛ مطامعی که در سال‌های گذشته اتفاق افتاد و تجربه ناخوشایندی از توسعه راه‌های ارتباطی موازی را رقم زد؛ تجربه‌ای که درنهایت باعث شد درآمدزایی و ساخت و ساز برای عده‌ای بر ایجاد مسیر‌های جدید برای شهروندان بچربد؛ تجربه‌ای که دادستان سابق مرکز استان و رئیس کل فعلی دادگستری خراسان رضوی، سال گذشته این گونه از آن یاد کرد: «اوایل دهه۷۰ بولوار پیروزی احداث شد و در دهه۸۰ بولوار شهید فکوری و اکنون هم بولوار نماز در راستای کاهش بار ترافیکی جنوب شهر مشهد احداث شده است. هرجا راه ایجاد شد، ساخت وساز مجاز و غیرمجاز هم ایجاد می‌شود.» دادستان سابق مشهد و رئیس کل فعلی خراسان رضوی در تیرماه نیز به ادامه این پروژه اشکالاتی را وارد دانست و اعلام کرد: «تضمینی برای ساخت وساز نکردن در حاشیه کمربند جنوبی پس از احداث جاده وجود ندارد و مسئله محیط زیست، مسئله سیاسی نیست و لازم است با تمام توان در مقابل صاحبان قدرت و ثروت ایستادگی شود. یکی از دغدغه‌های دادستانی، ساخت وساز‌های غیراستاندارد ارتفاعات جنوبی شهر مشهد است که در مباحث زیست محیطی بسیار تأثیرگذار بوده و علاوه بر افزایش آلودگی هوا، سایر ارکان محیط زیست را به خطر انداخته است.»
در همین رابطه تورج همتی، مدیرکل محیط زیست استان نیز مرداد ماه امسال نگرانی‌هایی در این زمینه ابراز کرده بود: «تاکنون هیچ گونه مجوز زیست محیطی درباره احداث یا بهره برداری از پروژه کمربند جنوبی از سوی سازمان حفاظت محیط زیست صادر نشده است، لذا عواقب ناشی از هرگونه ساخت وساز برعهده کارفرمای پروژه خواهد بود. گردشگری و طبیعت گردی به عنوان کارکرد اصلی منطقه جنوب شهر مشهد تأکید شده است و توان اکولوژیک منطقه استعداد اجرای طرح‌های توسعه را ندارد و در ارتفاعات جنوبی حفظ فضا‌های زیستی اولویت اصلی ماست که در صورت ارائه طرح‌های تفصیلی، از نظر زیست محیطی بررسی می‌شود.»
البته با در نظر گرفتن آنچه اتفاق افتاده، نگرانی از تکرار تجربه‌های تلخ گذشته طبیعی به نظر می‌رسد و این نگرانی تأمل پذیر است، اما شاید قول شهردار مشهد در دوره اخیر، تضمین موثقی باشد برای اینکه بدانیم قرار نیست تجربه خیابان‌های موازی گذشته و انتفاع یک سویه دوباره تکرار شود. محمدرضا کلائی برخلاف برخی نگرش‌های انتفاعی در دوره‌های گذشته، از ارتفاعات جنوبی مشهد به عنوان تنها فرصت تنفس شهر مشهد یاد کرده و وعده اصلاحاتی در مسیر انجام این کمربند را داده است. او تاکنون طی تأکیداتی، از دغدغه‌های خود درباره ارتفاعات جنوب و کمربند جنوبی با این عبارات سخن گفته است: «این منطقه باید به یک تفرجگاه تبدیل شود و مدیریت شهری نیز زیرساخت‌های آن را ایجاد خواهد کرد، قرار است در این مسیر برخی زیرساخت‌های ابتدایی مانند ایجاد سرویس بهداشتی، نمازخانه و مسیرکوه پیمایی ایجاد شود، ضمن اینکه باید به بخش‌هایی از حیات این منطقه به عنوان منطقه حفاظت شده توجه شود.»
شهردار مشهد البته تضمین‌های دیگری هم داده است؛ اینکه دیگر مسیر‌های متعدد دسترسی که به طور طبیعی منوط به تخریب‌های زیاد است، از دستور کار خارج شود و صرفا مسیری از شهرک طالقانی به پل شهید برونسی ایجاد شود. از سویی دیگر، محمدرضا حسین نژاد، معاون شهرسازی و معماری شهردار مشهد نیز در دوره اخیر بر ضعیف بودن رویکرد‌های زیست محیطی کار در سال‌های گذشته و آمادگی مدیریت شهری برای لحاظ کردن این دغدغه تأکید کرده است؛ اینکه از لبه‌های مسیر کمربند جنوبی تا عمق ۲۰۰ متر درخت کاری انجام خواهد شد و اجازه هیچ گونه دست‌اندازی به این منطق داده نخواهد شد؛ و دیگر اینکه مجتبی بهاروند، رئیس کمیسیون حمل ونقل و ترافیک شورای اسلامی شهر، با دفاع از پایدار نگه‌داشتن ویژگی‌های طبیعی پیرامون این کمربند اعلام کرده که نظر شورای پنجم و شهرداری مشهد بر اجرای پروژه با رعایت ملاحظات زیست محیطی است و مدیریت شهری مایل است اجرای پروژه از طریق تعامل با مجموعه دادستانی و رعایت ملاحظات زیست محیطی ادامه یابد، به طوری که اجرای پروژه کمترین آسیب را به محیط زیست وارد کند. در پرونده کمربند جنوب مشهد، موضع دستگاه قضایی، حمایت از محیط زیست و پایداری شرایط زیست محیطی است، البته برخلاف آنچه برخی رسانه‌ها اعلام کرده اند، تاکنون پرونده زیست محیطی برای کمربند جنوبی تشکیل نشده و به گفته حجت الاسلام مظفری، رئیس کل سابق دادگستری استان، دستگاه قضایی همچنان مشغول بررسی ابعاد ماجراست و چنانچه مشخص شود در این زمینه کوتاهی‌هایی وجود داشته، حتما دستگاه قضا برای کمربند جنوبی پرونده تشکیل خواهد داد.
پروژه‌ای که هنوز منتفی نشده است
با وجود هزینه‌های کلانی که برای اجرای این پروژه انجام شده است، به نظر می‌رسد شاید تعطیلی کامل این پروژه نیز جز اتلاف سرمایه عمومی، ثمری نداشته باشد؛ زیرا برگشت وضعیت فعلی به وضعیت سابق نیز امکان پذیر نیست. در همین زمینه چندی پیش سرپرست سابق معاونت هماهنگی امور عمرانی استانداری، با دفاع از ادامه عملیات عمرانی این پروژه اعلام کرده بود که این پروژه در دنباله شبکه راه‌های استان و مشهد قرار دارد و قرار است از آن به عنوان کارکرد کاهش بار ترافیکی مشهد، تردد و حمل ونقل بین بزرگراه حرم تا حرم و بزرگراه چناران استفاده شود. این پروژه باید اجرا شود؛ زیرا اجرا نشدن آن باعث ایجاد اشکال و اختلال در ترافیک مشهد خواهد شد، البته تاکنون نتیجه مشخصی برای آغاز دوباره عملیات اجرایی کمربند جنوبی به دست نیامده است. وحید قربانی چندی پیش در گفتگو با قدس آنلاین به این مسئله اشاره کرده بود: «نمی توان این پروژه بزرگ را به یک باره از شبکه معابر شهری مشهد حذف کرد، اجرای پروژه کمربند جنوبی مشهد منتفی نشده است، زیرا از ۲۰سال پیش برنامه و نقشه آن در جلسات مختلف بررسی شده و مستندات گوناگونی نیز در این زمینه وجود دارد. درباره اجرای پروژه و مشکلات پیش روی آن و نظراتی که فعالان محیط زیستی دارند، گزارش جامعی به استاندار خراسان رضوی ارائه شد و نگاه وی نیز بر آن است که این پروژه ادامه پیدا کرده و اجرا شود.» این درحالی است که محمدهادی مهدی نیا، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر مشهد، با تأکید بر ادامه این پروژه اعلام کرده که شهر مشهد برای اجرای این پروژه به دنبال انتفاع نیست؛ زیرا ۹۵ درصد اراضی موجود در این محور مربوط به دستگاه‌های دولتی و به ویژه دستگاه‌های نظامی است و اگر پای انتفاعی در میان باشد، نصیب این دستگاه‌ها می‌شود.
کمربند جنوبی مشهد نیازمند حمایت همه جانبه در سطح ملی و استانی است و نباید مدیریت شهری را در این میان تنها گذاشت. چهارم مهر ماه و در مراسم کاشت ۱۳۰ هزار اصل درخت در کمربند جنوبی مشهد، علیرغم حضور معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور در مشهد، وی از حضور در این مراسم خودداری کرد؛ اقدامی که با واکنش فرزاد بهشتی معاون دادستان در حوزه اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم همراه شد و وی در این خصوص اعلام کرد متاسفانه متولیان محیط زیست در سطح کشوری علیرغم اینکه در شهر مشهد حضور داشتند، به دلایل واهی در مراسم آغاز عملیات اجرایی طرح کمربند سبز جنوبی، شرکت نکردند.
با وجود این اوصاف به نظر می‌رسد مدیریت شهری و شورای شهر همچنان با الگو و معیار‌های جدید تلاش دارد برای جبران گذشته، جبران مافات کند، چنانکه محمدرضا حیدری، رئیس شورای شهر نیز با تأکید بر این مسئله عنوان کرده که برای این طرح دغدغه زیست‌محیطی وجود دارد که به جاست، ولی ساز و کار‌هایی در طرح پیش بینی شده که این نقص را برطرف کرد. فضای سبز این پروژه قابل گسترش است و دغدغه‌های مطرح شده با اصلاحاتی قابل برطرف شدن است.