امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز - حرم امام رضا (ع) در مشهد سبب تحولات بزرگ فرهنگی در این منطقه شده است. پس از شهادت حضرت رضا (ع) و شکل گیری بارگاه ایشان در این شهر زائرانی از فرقه‌های مختلف اسلامی از مناطق متعدد تمدن اسلامی برای زیارت به این شهر روانه می‌شدند.
در میان کتاب‌ها و اسناد باقی مانده‌ای که این مسئله را به تصویر کشیدند نکات مهمی دیده می‌شود. «ابن حبان» از اندیشمندان شافعی مذهب قرن چهارم در کتاب «الثقات» که به بررسی شخصیت‌های مورد اعتماد حدیثی می‌پردازد وقتی به نام امام علی بن موسی الرضا (ع) می‌رسد از ایشان به بزرگی یاد می‌کند و می‌گوید: «فراوان من مزار امام را زیارت کردم. در وقت اقامتم در توس، هرگاه گرفتاری سختی به من رو می‌آورد و قبر امام علی بن موسی الرضا (ع) را که درود خدا به پیامبر (ص) و او باد، زیارت می‌کردم و از خداوند می‌خواستم که آن گرفتاری را از من دور کند؛ دعای من مستجاب می‌شد و آن سختی از من دور می‌گردید و این اجابت را مکرراً تجربه کردم.» این مسئله نشان دهنده آن است که تأثیر فرهنگ رضوی در میان همه مسلمانان بسیار در خورتوجه بوده است.
در این گفتگو با پیمان اسحاقی، دانشجوی دکتری مدرسه الهیات دانشگاه شیکاگو، در دپارتمان جامعه شناسی و مردم شناسی دین که زمینه اصلی مطالعاتی خود را مردم شناسی شیعی و بررسی آیین‌ها و مناسک شیعی به ویژه در زمینه زیارت قرار داده به بررسی ابعاد مختلف فرهنگ رضوی و تأثیر امام رضا (ع) بر روی فرهنگ این منطقه و دیگر مناطق تمدن اسلامی پرداخته ایم.
همان طور که در سؤال اشاره کردید زیارت حضرت امام رضا (ع) از سال‌های اول بعد از شهادت ایشان شروع شد و تا به امروز ادامه دارد. این تداوم مسئله زیارت را می‌توان در سال‌های سال مشاهده کرد برخلاف برخی از زیارتگاه‌های اسلامی که در دوره‌ای این مسئله به فراموشی سپرده شده یا فرایند زیارت تبدیل به بازدید موزه‌ای شده است مثل مدفن شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی که در دوره اول صفویه به عنوان زیارتگاه مطرح بود، اما کم کم این ویژگی را از دست داد. شواهد زیادی وجود دارد که زیارت امام رضا (ع) در همه دوره‌های تاریخی پررونق بوده و زائران از سراسر تمدن اسلامی به ویژه جنوب آسیا، آسیای میانه و شمال آفریقا به مشهد سفر می‌کردند.
از سوی دیگر زیارت امام رضا (ع) همیشه ماهیت میان مذهبی داشته است یعنی زائران امام (ع) فقط از شیعیان نبودند و اهل سنت و صوفیه نیز در زمره زائران محسوب می‌شدند. مسئله زیارت با فرهنگ ایرانی عجین شده است و ایرانی‌ها از هر فرقه مذهبی، توجه ویژه‌ای به مسئله زیارت داشته اند. حرم امام رضا (ع) شرقی‌ترین زیارتگاه پررونق ایران در قرون متمادی بوده است. یعنی زائران حضرت رضا (ع) در میان شرق و غرب پراکنده بوده اند.
«فرهنگ رضوی» را تنها در باور‌های مذهبی و رفتار‌های دینی نمی‌توان خلاصه کرد، بلکه ادعای من این است که فراتر از آن، زندگی با عناصر منتسب به امام رضا (ع)، از دایره مسائل فکری گذر کرده و به هنر، معماری، ادبیات و حوزه‌های وسیع دیگری داخل شده است. نیز باید دقت داشت که شیوه زیست بازهم محصور در واقعیت تاریخ امام رضا (ع) و آنچه برای ایشان یا در اطراف ایشان اتفاق افتاده نیست؛ بلکه فراتر از آن برداشت‌هایی است که از سیره ایشان رخ داده یا تصمیماتی است که در افراد و گروه‌ها برای تعامل با آن حقیقت اتخاذ شده است.
در صورتی که خواسته باشیم این بحث را خلاصه کنیم باید عرض کنم که در تاریخ مردمان این بخش از جهان، توجهی به یک شخصیت محترم مذهبی به نام امام رضا (ع) شده و برخی عناصر فرهنگی از ایشان متأثر شده است. یعنی انسان‌ها دیدگاه و رفتاری نسبت به ایشان اتخاذ کرده اند، فرزندان ایشان در قالب گروه خویشاوندی متمایز که سادات رضوی خوانده می‌شود خود را سازمان دهی کرده است، سنت‌های زیارتی متنوع برای زیارت مزار ایشان ترتیب داده شده، مزار ایشان به صورت متنوعی در تاریخ مورد توجه هنرمندان و معماران قرار گرفته، برای ایشان شعر‌هایی گفته و سروده شده و ادبیاتی شکل گرفته، این ادبیات منشأ تأثیر در نقاشی و خطاطی شده، زمان مقدس در سال برای زیارت ایشان تعیین شده و عنصر قدرت و سیاست نسبتی میان خود و ایشان تعریف کرده است. این امور و مسائل مشابه با آن همگی عناصری از «فرهنگ رضوی» هستند.
زیارت امام رضا (ع) و برقراری ارتباط در ساحت‌های مادی و غیرمادی بین خود و امام رضا (ع) باعث به وجود آمدن فرهنگی شده است که می‌توان از آن به عنوان «فرهنگ‌رضوی» تعبیر کرد. منظور از فرهنگ رضوی پژوهش‌هایی مرتبط با امام رضا (ع)، اصحاب ایشان، زیارت و سادات رضوی است یا پژوهش‌هایی که درباره آستان قدس به عنوان یک نهاد و مشهد (خراسان فرهنگی) انجام شده است، البته پژوهش‌ها درباره شهر مشهد به تدریج از پژوهش‌های رضوی فاصله می‌گیرد و خیلی از ساحت‌ها ارتباطی با فرهنگ رضوی ندارد. فرهنگ رضوی دارای عناصر مختلف مادی و غیر مادی است. این فرهنگ بسیار غنی و در خور توجه است و می‌توان زیارت با پای پیاده، معماری و هنر و تولیدات ادبی و فرهنگی را بخشی از این فرهنگ بزرگ دانست.
«فرهنگ رضوی» در یک تقسیم کلی دارای سه بخش اصلی است: اول امام رضا (ع)، زیارت و فرزندان ایشان در قالب سادات رضوی، دوم نهاد پیچیده و کهنی به نام آستان قدس رضوی و سوم یک پهنه شهری به نام مشهد که در قرن‌های اخیر -به صورت‌کامل - با زیارت امام رضا (ع) پیوند خورده است. زیارت امام رضا (ع) فرهنگ پیچیده‌ای را به وجود آورده که نه تنها در ایران به معنای امروزی اش و نه فقط در زبان فارسی، بلکه در فرهنگ‌های مجاور ما نیز مؤثر واقع شده است. این بخش از فرهنگ رضوی، پیچیدگی بیشتر و حضور فعال‌تر در فرهنگ ما و همسایگانمان دارد.
متأسفانه به سبب ضعف عمومی علوم اجتماعی در کشور‌های غرب آسیا و نادیده گرفتن و توانمند نبودن مسئله پژوهش درباره ابعاد مختلف فرهنگ‌های ملی و خرده فرهنگ‌ها ما اطلاعات دقیقی از فرهنگ رضوی نداریم و آگاهی دقیق از این فرهنگ غنی مستلزم ارتباط علمی پژوهشگرانی از کشور‌های غرب آسیا، آسیای میانه و جنوب آسیا است. نبود ارتباط جدی پژوهشگران این مناطق سبب شده تا کاوش جدی در فرهنگ رضوی انجام نشود، اما همین مقدار اطلاعات که داریم به ما این نکته را اثبات می‌کند که حضور فرهنگی امام رضا (ع) در این مناطق تأثیر بسزایی در این کشور‌ها گذاشته است.
گسترش مطالعات فرهنگ رضوی در گرو گسترش مطالعات اسلامی، ایرانی، آسیای میانه، شهری، اجتماعی و فرهنگی تاریخی است و شرط افزایش کمی و کیفی مطالعات رضوی افزایش توان ما در مطالعات اسلامی و …است و بدون داشتن مقدمات نمی‌توانیم آثار خوبی در زمینه فرهنگ رضوی ارائه دهیم.
مقاله‌ای که من درباره عکاسی زائران در اطراف حرم امام رضا (ع) نوشتم یکی از مصداق‌های پژوهش درباره فرهنگ رضوی است. در این پژوهش نشان داده شده که درون عکاسی مدرن، ژانری مخصوص عکاسی زائران امام (ع) تولید شده است. ما در فرهنگ عکاسی ایرانی و در زندگی روزمره مردم ایران و همچنین در ابعاد بصری فرهنگ عامه با پدیده‌ای روبه رو هستیم که یک قرن در میان ایرانیان جا افتاده است. آن چیزی که باعث شد به انجام این پژوهش علاقه‌مند بشوم تجربه شخصی ام پس از مشاهده تصاویر عکس‌هایی با درونمایه زیارت در اطراف حرم بود
این عکس‌ها در عزیزترین قسمت خانه‌ها نگه داری می‌شود و همیشه تداعی کننده نوعی از خاطره جمعی است برای کسانی که در آن تصویر بودند. اولین عکس در این زمینه را در دوران کودکی در خانه پدربزرگم دیده بودم و همیشه برای من سؤال بود که چرا این عکس این قدر مورد توجه خانواده است؟ برای انجام این پژوهش به بررسی میدانی این مسئله پرداختم و اولین مقاله را در این زمینه به انگلیسی نوشتم. این مقاله در مجله Middle East Journal of Culture and Communication با عنوان «ثبت گذشته‌ای عزیز: عکاسی زیارتی در حرم امام رضا (ع)» در سال ۲۰۱۵ میلادی منتشر شد.
این مقاله نشان می‌دهد که چطور محبوب‌ترین ژانر عکاسی مردمی مرتبط با امام رضا (ع) بوده است. تصاویری که زائران درون استودیو‌ها و در برابر پرده‌های نشان دهنده حرم امام رضا (ع) به تصویر کشیدند و نشان دادند که تصویربرداری از یک فرایند زیارتی به یک گونه عکاسی پر رونق و غنی تبدیل می‌شود. می‌توان ابعاد دیگری از فرهنگ رضوی را با رویکرد‌های دانشگاهی بررسی کرد، اما پژوهش‌ها در این باره بسیار اندک است و با جرئت می‌توان گفت در همه ابعاد مادی و غیر مادی فرهنگ انسانی نشانه‌های جدی از حضور امام رضا (ع) را می‌توان در فرهنگ‌های غرب آسیا مشاهده کرد.
آثار فرهنگ رضوی در آکادمی‌های غربی در ۵ عرصه ارائه شده است که برخی از این آثار ریشه در تاریخ دارد مانند آثاری در تاریخ اسلام (مطالعات صدر اسلام) و آثاری درباره شخصیت، شهادت و ولادت امام رضا (ع) است و برخی از آن‌ها مطالعاتی در زمینه بنی عباس بوده که امروزه یکی از مطالعات جذاب در دانشگاه‌های غربی است و انجمنی به نام مطالعات بنی عباس از سوی تعدادی از استادان آمریکای شمالی و غربی تأسیس شده که دارای ژورنال اختصاصی به نام ژورنال مطالعات بنی عباس است که سالی دو شماره منتشر می‌شود که هر شماره دارای مقالاتی است و کنفرانس‌هایی برگزار می‌کنند.
برخی دیگر از آثار مربوط به تاریخ ایران می‌شود و به بررسی ارتباط فرهنگ رضوی به قسمتی از فرهنگ ایران می‌پردازد و قسمتی از این مطالعات، مطالعات تاریخ آثار میانه است به سبب اینکه قبل از دوران اخیر، خراسان فرهنگی تعداد زیادی از زوار مشهد مقدس را داشت که هویت آن‌ها درون سیستم آسیای میانه تعریف می‌شده، بنابراین در مطالعات آسیای میانه متخصصان برجسته‌ای هستند که می‌توانند درباره مشهد اظهارنظر کنند.
شناساندن فرهنگ رضوی تابعی از شناختن فرهنگ رضوی و فراهم کردن زمینه برای شناخت آن است. اگر ما به صورت نظام‌مند به پژوهش در این باره بپردازیم و شرایط را برای پژوهش در این حوزه برای پژوهشگران فراهم کنیم، ابعاد بسیار بیشتری از فرهنگ رضوی برای ما نمایان خواهد شد. اگر ما بتوانیم غنای این فرهنگ و فرصت‌های پژوهشی در این زمینه را به جهان عرضه کنیم در مدت زمان کوتاهی متوجه خواهیم شد که محصولات پژوهشی و هنری در سراسر جهان تولید خواهد شد.
در این باره هم باید اقداماتی با استاندارد‌های جهانی با مشخصات اقدامات فرهنگی موفق در جهان انجام داد. بخش مهمی از این اقدامات درون چهارچوب‌های ارتباطی جهانی می‌گنجد. ابزار‌های شناخت و شناساندن مقوله‌های فرهنگی تا حد زیادی مشابه هم هستند، البته ویژگی‌های خاص فرهنگ رضوی می‌تواند مقدمات کمک رسان برای شناساندن هرچه بهتر آن باشد. ما باید همنوا با تغییرات جهانی و نظام‌های آکادمیک بین المللی قدم‌های جدی برداریم.
از سوی دیگر وجود برخی نهاد‌های فرهنگی قدیمی در اطراف حرم امام (ع) فرصت بسیار مهم برای محقق کردن این اهداف است. امروزه درصد بسیار کمی از غنای فرهنگی موجود در این راه فعالیت می‌کنند. در صورتی که با چشم انداز صحیح و با استفاده از کارشناسان دارای تجربه می‌توان شاهد اقدامات خیلی خوبی در این زمینه باشیم.
اکنون به صورت روزانه در جریان پژوهش‌های جدید در این حوزه هستم و مشاهده می‌کنم بخش مهمی از پژوهش‌ها با حمایت کتابخانه‌ها انجام می‌شود. امروز کتابخانه‌ها در جهان حامیان بزرگ پژوهش هستند به این معنا که درون ساختار کتابخانه انواع و اقسام فرصت‌های تسهیل کننده پژوهش وجود دارد و لازمه آن جلب حمایت‌های مدیران برتر برای انجام این مهم است.
حدود ۳۰ پژوهشگر متخصص در فرهنگ رضوی وجود دارند که این پژوهشگر‌ها مقاله، پایان نامه و کتاب درباره شخصیت و زندگانی امام رضا (ع) نوشته اند. یکی از قدیمی‌ترین آثار مستقل تا به امروز و مفصل‌ترین اثر در آکادمیای غربی در زمینه امام رضا (ع) و شهر مشهد، معماری حرم و اطراف حرم ۳ سال قبل از پیروزی انقلاب در چهار جلد و به قلم پروفسور بیژن سعادت در فلورانس منتشر شده است.
بین نهاد‌های پژوهش ایرانی و بین المللی درباره فرهنگ رضوی هم افزایی، گفتگو و ارتباط برقرار نیست و به ندرت پیش می‌آید تا به صورت نهادی و سیستماتیک وارد سخن گفتن دو طرفه شوند. پژوهش‌ها در آکادمیای غربی درباره فرهنگ رضوی اغلب توسط غیرمسلمانان و غیرایرانیان و غیرشیعیان انجام شده است، اما به تدریج شیعیان و ایرانیان و مسلمانان در حال ورود به این عرصه هستند. آثار تولیدی توسط آنان تاکنون جای خاصی باز نکرده به سبب اینکه تولیدکننده‌های آثار در زمینه مطالعات آسیایی افراد برجسته‌ای نیستند.
زمینه‌ها و موضوع‌های تحقیق در زمینه فرهنگ رضوی که غربی‌ها تولید کردند هم نوا با اولویت‌ها و نیاز‌های ما نبوده است و لزوما به آن نیاز نداریم و باید به اولویت‌ها جهت داده شود و قسمت زیادی از جهت دادن حمایت اداری، مالی و شخصیت دادن است. فرهنگ رضوی ابعاد بسیاری دارد که هرکدام می‌تواند موضوع پژوهش مستقل شود که تاکنون بخش محدودی از این فرهنگ مورد توجه قرار گرفته است.