امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز - زیارت خانه خدا از دیرباز به عنوان عملی الهی و شرعی در مرکز توجه مسلمانان همه مذاهب اسلامی بوده است. این سنت در میان اعراب قبل از اسلام نیز جایگاه ویژه‌ای داشته است. از زمان حضرت ابراهیم (ع) که بنای کعبه بازسازی شد، مردم از سراسر جهان به زیارت این مکان مقدس مشرف می‌شدند.
پس از بعثت پیامبراکرم (ص) و فتح مکه، ایشان مظاهر کفر و شرک را از درون کعبه زدودند و حج اسلامی براساس شرع مبین اسلام به دست مسلمان انجام می‌شد. در دوره‌های بعد نیز این امر توسعه پیدا کرد و مسلمانان در قرون متمادی با سفر به این سرزمین به ویژه در ایام ماه ذی الحجه این سنت بزرگ الهی را انجام دادند.
سفر حج در قرن‌های قبل با سختی‌های بسیاری همراه بود؛ مسلمانان برای رسیدن به سرزمین مکه مسیر‌های خاصی را انتخاب می‌کردند، به همین سبب سنت‌های فرهنگی مشخصی در طول سال‌ها و قرن‌ها بین مسلمانان رواج پیدا می‌کرد. یکی از این سنت‌ها زیارت مشاهد مشرفه امامان معصوم (ع) به وسیله شیعیان بود. در دوره‌های بعد با توسعه مزار امامان (ع) این موضوع در میان همه فرقه‌های اسلامی رواج پیدا کرد. سفرنامه‌های حج به جامانده در دوره‌های پیشین نشان دهنده این موضوع در بین حج گزاران بوده است. در این گفتگو با دکتر احمد خامه یار، تاریخ پژوه و دانش آموخته دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران، به بررسی سنت فرهنگی زیارت مشاهد مشرفه امامان شیعه (ع) به وسیله همه فرقه‌های اسلامی پرداخته ایم.
فریضه حج از ارکان و عبادات اصلی اسلام است و شوق مسلمانان به حج گزاری و زیارت حرم پیامبر (ص) همواره عاملی بوده است تا آنان با وجود دوری راه و سختی‌های فراوان آن، رنج سفر را بخرند و از سرزمین‌های دوردست به مقصد حجاز سفر کنند؛ سفری که احتمال وقوع هر حادثه غیرمترقبه‌ای در آن وجود داشت و گاه حتی بازگشتی برای آن متصور نبودند.
مسلمانان مسیر‌های جغرافیایی متفاوتی را برای سفر حج طی می‌کردند؛ اما از مسیر‌های اصلی و بسیار رایج، مسیر عراق بود که به ویژه از دوره خلافت عباسی با انتقال مرکز خلافت به بغداد، بیشتر برای کاروان‌های حج عراق و ایران و دیگر سرزمین‌های شرقی خلافت اسلامی استفاده می‌شد. مبدأ اصلی این مسیر کوفه بود و معمولا کاروان‌های حج از شهر‌های مختلف با تجمع در این شهر، سفر را ادامه می‌دادند و با گذر از مسیر جبل (حائل امروزی) و بادیه عربستان به حرمین شریفین می‌رسیدند.
همچنین حج گزاران و کاروان‌های حج دیگر سرزمین‌های اسلامی همچون اندلس، مغرب، شمال آفریقا، مصر، شام و آناتولی از مسیر‌های دیگری استفاده می‌کردند و در دوره‌های متأخر نیز مسیر‌های دریایی از شبه قاره هند و قلمرو عثمانی رواج چشمگیری یافت. در دوره‌های تاریخی مختلف، بسیاری از حج گزارانی که مسیر شام را برای رفت یا بازگشت از حجاز برمی گزیدند، علاقه‌مند بودند مسجدالاقصی در بیت المقدس را که از سال‌های نخست ورود مسلمانان به این منطقه به مکانی مقدس برای آنان تبدیل شده بود، زیارت کنند.
در عراق هم با ساخت بنا‌هایی بر قبور مطهر ائمه اهل بیت (ع) و توسعه چشمگیر آن‌ها در دوره‌های بعدی، این قبور رفته رفته به زیارتگاه‌های مهمی برای عموم مسلمانان تبدیل شد.
قبور مطهر امامان شیعه (ع) در عراق، اگرچه از همان ابتدا مورد توجه و زیارتگاه شیعیان بود، بعد‌ها با ساخت گنبد‌ها و بنا‌هایی بر فراز آن‌ها که دست کم از نیمه‌های سده سوم آغاز شد و در سده‌های بعدی به طور مکرر توسعه یافت، به تدریج به صورت ساختمان‌ها و مجموعه‌های معماری بزرگ و شاخصی درآمدند و به موازات این توسعه ها، به مقاصد زیارتی مهمی نه فقط برای شیعیان دوازده امامی، بلکه برای پیروان دیگر فرقه‌ها و مذاهب اسلامی تبدیل شدند.
درباره قبر مطهر امیرمؤمنان علی (ع) در نجف اشرف، باید گفت در برخی منابع شیعی متعلق به سده‌های میانی، روایتی مبنی بر ساخت گنبد کوچکی برای آن به دستور هارون الرشید گزارش شده و گاه حتی نخستین گنبد آرامگاهی ساخته شده در اسلام نیز به شمار آمده است؛ اما درباره اعتبار و اصالت تاریخی این گزارش، به دلایلی همچون اشاره نشدن به آن در هیچ یک از منابع تاریخی کهن و متقدم و همچنین ساختار داستانی آن، تردید وجود دارد.
کهن‌ترین گزارش تاریخی درباره ساخت گنبد برای قبور امام علی (ع) و امام حسین (ع)، گزارش «ابواسحاق صابی» است که از ساخت بنا بر فراز این ۲ قبر به دستور محمدبن زید داعی علوی، از علویان طبرستان، خبر داده و آن را نخستین بنای ساخته شده بر این قبور دانسته است. همین گزارش در برخی منابع بعدی نیز بازتاب یافته است. «ابن حوقل» در نیمه سده چهارم، آستان علوی را دارای گنبدی بزرگ و مرتفع و حصاری مستحکم با چندین در توصیف کرده است که با حصیر‌های نفیس فرش و با پارچه‌های نفیس پوشیده شده بود.
درباره تاریخ ساخت بنای اولیه بارگاه امام حسین (ع) اطلاع دقیقی در دست نیست و به نظر می‌رسد آنچه برخی متأخران درباره ساخت تربت یا گنبدی برای قبر مطهر به دست قبیله بنی اسد یا مختار ثقفی گفته اند، بدون اعتبار تاریخی است. بااین حال، دور از ذهن نیست که دست کم از سده دوم هجری سایه بان یا بنای کوچکی بر قبر شریف وجود داشته است، چنان که از روایتی از امام صادق (ع) درباره چگونگی زیارت امام حسین (ع) برمی آید.
بنابراین، شواهد تاریخی بیانگر آن است که ۲ آستان علوی و حسینی در آغاز سده پنجم به ۲ مقصد زیارتی بزرگ و معتبر برای عموم مسلمانان تبدیل شده بودند، تا جایی که امرا و پادشاهان و گاه حتی خلفای عباسی نیز به زیارت این ۲ آستان اهتمام داشتند. همچنین از سده‌های سوم و چهارم گزارش‌های تاریخی متعددی از انتقال جنازه بسیاری از رجال علمی برجسته، دولت مردان و حتی امرا و پادشاهان از مناطق دیگر به این ۲ آستان مقدس وجود دارد.
در سده‌های بعدی رجال و عالمان دینی دیگری به ویژه از ناحیه خراسان می‌شناسیم که در مسیر سفر حجشان ۲ مشهد علوی و حسینی و مزارات ائمه مذاهب و مشایخ صوفیه را در بغداد زیارت کرده اند. از میان این شخصیت‌ها می‌توان به خواجه محمد‌پارسا، صوفی مشهور نقش بندی، اشاره کرد. او در رساله مزاراتش به معرفی مختصر زیارتگاه‌های مشهور شهر‌های مهم شام و عراق شامل بیت المقدس، الخلیل، دمشق و بغداد پرداخته و ضمن آن، به مشاهد ائمه شیعه یعنی امام موسی و جواد (ع)، مزار امیرالمؤمنین (ع) و «دشت کربلا» اشاره کرده است. شخصیت برجسته دیگر، نورالدین عبدالرحمان جامی، ادیب و سراینده مشهور فارسی زبان است که همچون خواجه پارسا، از مشایخ طریقت نقش بندیه بوده است. جامی در مسیر سفر حجش در سال ۸۷۷ قمری، ۴ ماه در بغداد اقامت کرد و به زیارت ۲ مشهد مقدس علوی و حسینی مشرف شد و قصیده‌هایی در مدح این ۲ بارگاه سرود.
او پس از ادای فریضه حج، مسیر شام را برای بازگشت به وطنش هرات برگزید. از دوره قاجار، سفرنامه‌های حج فارسی فراوانی از نویسندگان ایرانی که بیشتر از رجال و دولت مردان و گاهی نیز از اهل علم و فضل بودند، باقی مانده است که شماری از آن‌ها در مسیر رفت یا بازگشتشان عتبات عالیات عراق را زیارت کرده اند. از همین دوره، سفرنامه‌های فارسی دیگری از حج گزاران بیشتر شیعه هندی وجود دارد که با وجود دوری راه، خودشان را از مسیر دریایی به بصره رسانده و از آنجا به زیارت عتبات عالیات رفته اند.
افزون بر متون مکتوب، نمونه‌هایی از اسناد خطی تصویری مرتبط با سفر‌های حج وجود دارد که در آن‌ها تصاویر ۲ آستان علوی و حسینی و گاه دیگر عتبات و زیارتگاه‌های مهم عراق، کنار تصاویر مسجدالحرام و مسجدالنبی و گاه دیگر اماکن مقدس حرمین شریفین ترسیم شده است. این اسناد بیشتر طومار‌های گواهی نامه حج یا طومار‌های زیارتی و گاه حتی پوستر‌های زیارتی را شامل می‌شود.
طومار گواهی نامه حج سندی قانونی بود که در گذشته با هدف تصدیق و گواهی حج گزاری و ادای مناسک مختلف حج و عمره و اعمال آن برای برخی اشخاص تهیه و صادر می‌شد. این گواهی نامه‌ها بیشتر به شکل طومارهایی حاوی نقاشی‌ها و نگاره‌هایی از مساجد و اماکن مقدس حرمین شریفین و گاه دیگر مکان‌های مقدس بودند. قدیمی‌ترین نمونه‌های شناخته شده و باقی مانده از طومار‌های گواهی نامه حج، امروزه در موزه «هنر ترک و اسلام» در استانبول نگهداری می‌شود. قدمت آن‌ها به دوره‌های سلجوقی، ایوبی و مملوکی بازمی گردد و تاریخ قدیمی‌ترین آن‌ها ۴۷۶ قمری و جدیدترین آن‌ها ۷۱۰ قمری است.
اما از میان این طومارها، قدیمی‌ترین نمونه مصور، قطعه‌ای است مربوط به ۵۸۹ قمری و بیشتر نمونه‌های تاریخ دار دیگر نیز مربوط به پس از سال ۶۰۸ قمری و متعلق به دوره خلافت الناصر لدین ا... عباسی است. اماکنی که تصاویر آن‌ها در بیشتر طومار‌های موجود ترسیم شده اند، عبارت اند از: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مشاعر مقدسه مکه (شامل عرفات، مزدلفه و منا) و همچنین مسجدالاقصی در بیت المقدس.
از دوره‌های متأخر، نمونه‌هایی کاملا شیعی از طومار‌های زیارتی مصور می‌شناسیم که به طورکلی برگرفته از طومار‌های گواهی نامه حج است، اما برای گواهی حج گزاری شخص خاصی صادر نشده و نشان دهنده سفر دینی و معنوی حج، همراه با زیارت مهم‌ترین بارگاه‌ها و زیارتگاه‌های شیعه است و سیری از مقصد‌های زیارتی این سفر را به تصویر کشیده است که گاه از مشهد مقدس تا مکه مکرمه را شامل می‌شود. ازاین رو، در چنین طومارهایی، کنار تصاویر مهم‌ترین اماکن مقدس حرمین همچون مسجدالحرام و مسجدالنبی و گنبد ائمه بقیع، تصاویر عتبات عالیات عراق و شمار دیگری از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعی همچون مسجد کوفه، مزار حضرت عباس (ع)، مزار طفلان مسلم، مزار حضرت معصومه (س) در قم، مزار حضرت عبدالعظیم و در پایان نیز قدمگاه امام رضا (ع) در نیشابور و آستان مقدس رضوی در مشهد نیز ترسیم شده است.
***
از قدیمی‌ترین نمونه‌های شناخته شده طومار‌های زیارتی مصور شیعی، طومار موسوم به «نیبور» است که قدمت آن به حدود سال ۱۷۶۵ میلادی می‌رسد و آن را «کارستن نیبور»، جهانگرد مشهور دانمارکی، در کربلا یافته و به سرزمینش برده است و امروزه در موزه ملی دانمارک نگهداری می‌شود.
تصاویر زیارتگاه‌ها در این طومار، از کوه صفا و مروه و مسجدالحرام آغاز می‌شود و به بارگاه امام رضا (ع) در مشهد ختم می‌شود. حدفاصل آن‌ها نیز تصاویر مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعی عراق شامل حرم امام علی (ع)، مسجد کوفه، حرم امام حسین (ع)، حرم حضرت عباس (ع)، مزار حر ریاحی، مزار طفلان مسلم، حرم امامین کاظمین (ع)، حرم امامین عسکریین (ع) و سرداب غیبت امام زمان (عج) در سامرا به تصویر کشیده شده است.