هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ در فصل سرد سال ایستاده باشی یا گرم، فرقی نمی‌کند؛ برای آنکه بی‌قرار آمده است تا زیر گنبد به یک «السلام‌علیک» گفتن آرام بگیرد، هوا بهشت است و فصل، اردیبهشت. با این همه، آنانی که آمده و رفته‌اند، می‌دانند مطبوع‌نگهداشتن شرایط و امکانات حرم مطهر رضوی که قرار است هر روز و هر وقت سال، پذیرای چند‌میلیون زائر و مجاور باشد، همتی عالی می‌خواهد و توفیقی عظیم. رتق‌و‌فتق امور آستان ملائک‌پاسبان او خود طوماری است بلند‌بالا. یکی از این امور، خنک‌کردن هوا در تابستان و گرم‌کردن فضای حرم در زمستان‌هاست که خود تاریخی دارد شنیدنی که گزیده‌هایی از جست‌وجو برای یافتن این تاریخ را در سطر‌های بعدی با شما در‌میان گذاشته‌ایم.
سوز پاییزی است و باد، اما زیر سقف حرم، دستِ دل، گرم است. عاشق شوق حضور دارد و در این تردیدی نیست، ولی وسعت حرم با یک میلیون متر مربع همیشه این سؤال را توی ذهن هر آمده و رونده‌ای یک بار نشانده است که اینجا در فصل‌های سرد، خاصه در قدیم که اواخر پاییز و زمستانش، زمین را برف فرش می‌کرده، در نبود امکانات امروزی چطور گرم می‌شده است؟
برای پیدا کردن سرنخی درباره این سؤال در یکی از روز‌های سرد پاییز، راهی مرکز پژوهش‌های آستان قدس رضوی می‌شویم. بخش اسناد، نخستین جایی است که به آن سر می‌زنیم. کاظم جهانگیری، کارشناس اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی، با جست وجوی کلید واژه‌هایی مانند گرمایش حرم، خرید بخاری و ... چند سند را پیش رویمان قرار می‌دهد که تقریبا در همه آن‌ها دستوراتی مبنی بر خرید زغال سنگ و نفت به چشم می‌خورد. او همچنین می‌گوید که تا دوره پهلوی دوم برای گرم کردن حرم از زغال سنگ و سوخت‌هایی نظیر آن استفاده می‌شده است.
برای نمونه در یکی از این اسناد که مربوط به سال ۱۳۳۷ خورشیدی است، این طور آمده است:
«اداره کارپردازی آستان قدس رضوی: مقدار ۳۵/۳۸۰ تن زغال سنگ در سال ۱۳۳۶ به انبار کارپردازی و اداره تشریفات به شرح زیر:
اداره دارالتولیه: ۲۹ تن و ۳۸۰ کیلوگرم و اداره تشریفات ۶۰۰ تن، تحویل گردیده است که یک نسخه بارنامه‌های مربوطه نزد آن اداره موجود می‌باشد. خواهشمند است دستور فرمایید مبلغ ۳ میلیون و ۷۸۰ هزار و ۶۰ ریال را که بهای آن را محسوب و سند هزینه مربوطه را جهت ثبت حساب جاری این شرکت در اختیار اداره حسابداری آستان قدس قرار دهند. شرکت معادن خاور مشهد.»
در سند دیگری که پای آن تاریخ ۱۳۴۴ خورشیدی سیاهه شده هم خبری از خرید نفت برای بخاری‌های نفتی آمده است. در این سند از سه نوع بخاری میله ای، دیواری، معمولی و چراغ‌های توری و علمدانی اسم برده شده است که گویا در سالن تشریفات، مهمان سرا، بیمارستان، دارالتولیه، خزانه، موزه و دیگر زیر مجموعه‌های آستان قدس تعبیه شده بوده و با نفت کار می‌کرده اند، اما جالب اینجاست که در این سند، خطی که دلیلی بر استفاده مستقیم بخاری در داخل رواق‌ها باشد، دیده نمی‌شود.
به کتابخانه تخصصی تاریخ می‌رویم، مگر نوشته‌ای کنج کاغذی کاهی یا در شرح خاطره سیاحی بیابیم و به پاسخی شایسته برسیم. آن طور که عزیزا... عطاردی در کتاب «دایره المعارف آستان قدس» در توضیح گسترش فضای حرم مطهر رضوی نوشته است، این سازمان از سال‌های ابتدایی دهه ۷۰ به فکر توسعه فضا‌های زیارتی بر می‌آید. واضح است که چنین هدفی به ایجاد امکانات و ساختار‌های تازه نیاز دارد؛ بنابراین آستانه هم زمان با طرح توسعه حرم، دو موتورخانه مرکزی قطاع یک و قطاع ۲ را به ترتیب با زیر بنای ۲ هزار و ۶۵۰ و ۲ هزار و ۵۳۰ متر مربع احداث می‌کند. او بیش از این توضیحی نداده است.
اما در بازخوانی کتاب‌هایی که به تاریخ آستان قدس اختصاص دارد، به نام «مهندس‌رضادیشیدی» که گویا مهندس ناظر و مجری پروژه‌های تأسیساتی حرم است، بسیار برمی خوریم. درباره اش پرس و جو می‌کنیم. دیشیدی این روز‌ها بیش از ۸۰ بهار را پشت سر گذاشته، اما همچنان با پشتکار و جدیت مشغول کار است. تماس می‌گیریم و برای گفت وگویی یک ساعته با او قرار می‌گذاریم.
سر حرف را که با او درباره تأسیسات و چگونگی سرمایش و گرمایش حرم در گذشته باز می‌کنیم، به این جواب‌ها می‌رسیم: «حرم مطهر تا دهه ۴۰ تأسیسات سرمایشی و گرمایشی نداشته است و این خود چند دلیل دارد. ابتدا اینکه حرم آن قدر وسعت نداشته است که برای گرمایش آن به مشکل بر بخورند. ما در دهه ۴۰ تنها هفت رواق داشتیم؛ بنابراین همان جمعیتی که می‌آمده، وقتی جمع می‌شده اند، خود سبب تولید گرما می‌شده‌اند. شب‌ها هم در‌های حرم را می‌بسته اند و کسی حضور نداشته است که سرما بخورد. همچنین جمعیت مشهد در روزگاری که از آن حرف می‌زنم، خیلی کم بوده است. خاطرم هست در خیابان توحید آن زمان، تابلویی نصب بود که جمعیت مشهد را ۱۸۲ هزار تن ثبت کرده بود. از این جمعیت، مگر روزانه چند نفر در حرم حضور داشته اند که چنین دغدغه‌ای را ایجاد کند؟»
او در ادامه با تأکید بر اینکه «در حرم بیشتر دغدغه سرد کردن فضا را داشتیم تا گرم کردن آن»، این طور توضیح می‌دهد: «حرم همیشه در تابستان‌ها گرم بوده و تهویه مناسب نداشته است. به همین دلیل هم زمان با ورود برق به مشهد از پنکه‌های سقفی استفاده می‌شد که مربوط به عهد قاجار (دوره مظفر الدین شاه) است، ولی با این همه، حرم تا مدت‌ها حتی روشنایی کافی نداشت. تنها یک چراغ در صحن عتیق بود که به آن «نور مظفری» می‌گفتند و خاطرم هست سیم کشی برق در رواق ها، نخستین بار در دوره شهرداری مرحوم شهرستانی اتفاق افتاد.
پس از این، توانستیم چند کولر آبی را بالای گنبد تعبیه کنیم و از طریق جریان آب سرد در داخل آن‌ها، هوای سرد را به وسیله دریچه‌ها و منافذی که دور گنبد هست، به داخل بفرستیم؛ این یعنی کارکنان آستانه به ویژه مرحوم مسلم و سید غفوری نامی که مسئول تأسیسات حرم در این دوره بودند، همه کوشش خود را صرف سرد کردن حرم در فصل گرما می‌کردند و دغدغه زمستان را نداشتند؛ زیرا علاوه بر همه آنچه گفتم، معماری این مکان مقدس، طوری است که ما را با مشکل روبه رو نمی‌کرد؛ دیواره‌های حرم قطور و عموما دو پوش تا سه پوش لایه هستند و به هیچ وجه سرما به آن‌ها نفوذ نمی‌کند.
سوای این، بر در‌ها و دریچه‌ها در قدیم، فرش‌های ضخیم دو رو بافتی به صورت پرده، می‌آویختند تا از ورود و خروج هوا جلوگیری شود. نمونه این قالی‌ها اکنون در موزه حرم مطهر رضوی موجود است و می‌توان آن‌ها را دید. این نکته را هم بگویم که آن دوران در فصول سرد، مجمر‌های بزرگی را پر از زغال گداخته می‌کرده و در زاویه‌های مختلف حرم قرار می‌داده اند. البته این همیشگی نبود و فقط در مواقع و مراسم خاص اتفاق می‌افتاد.»
به گفته دیشیدی، در این زمانه، نه تنها در حرم، که در هیچ جای کشور، تهویه مناسب در مکان‌هایی از این دست وجود نداشته است: «سرمایش تنها با همان کولر‌های آبی بود، ولی وسیله گرمایشی نداشتیم. البته در آن دوران بخاری بود، ولی در حرم استفاده نمی‌شد؛ زیرا با توجه به جمعیت زائر و مجاوری که می‌آمدند، اگر آتش سوزی می‌شد امکاناتی برای مهار آن نداشتیم؛ بنابراین استفاده از این وسیله، کاری خطرناک و ناشدنی بود و ما هم هرگز انجامش ندادیم. همین است که اگر دقت کنید هنوز هم در هیچ جای دیوار‌های حرم، جای لوله بخاری نمی‌بینید.»
او تعریف می‌کند که قدمت نخستین موتورخانه حرم به اواخر دهه ۴۰ و پس از توسعه حرم در دوره ولیان می‌رسد: «برای نخستین بار با شرکتی به نام «شعله خاور» قراردادی بستیم. این شرکت، تأسیسات کوچکی را بر اساس طرح زنده یاد مهندس منصف در حرم اجرا کرد؛ به این صورت که یک موتورخانه زیر سالن تشریفات ساختیم و از آنجا، لوله‌های آب گرم و سرد را تا بالای گنبد کشاندیم، سپس دستگاه‌های هواساز را بالای پشت بام نصب کردیم و از طریق دریچه‌هایی که هنوز هستند و کاربرد دارند، هوای سرد و گرم را بسته به فصل سال، به داخل رواق‌ها فرستادیم و حرم مطهر به این صورت از دهه ۵۰ دارای وسیله گرمایشی سرمایشی شد. اینکه می‌گویم تأسیسات کوچک، به این دلیل است که امکانات و فضای کافی برای کانال کشی آب گرم و سرد نداشتیم. از کف حرم اصلا ممکن نبود و هنوز هم نمی‌شود؛ زیرا کف حرم پر از جنازه‌هایی است که از قدیم در این مکان دفن شده اند، وگرنه ما قصد داشتیم کانال کشی را از کف انجام دهیم؛ چرا که گردش هوای سرد به گرم از پایین به بالا انجام می‌شود.»
درکتاب دایره‌المعارف آستان قدس در توضیح کف حرم چنین آمده است: «در ابتدای قرن با سنگ‌های مرمر یشم که رگه‌های سبز و صورتی و سفید داشته، فرش شده بوده است، اما در شهریور ۱۳۲۰ و در زمان نایب التولیه علی منصور، برچیده و با سنگ‌هایی تماما سبز پوشیده می‌شود.» همچنین کف حرم پیش از دورانی که مهندس دیشیدی از آن حرف می‌زند، به هزینه حاج حسین حجارباشی، خادم کشیک سوم آستانه، بتن ریخته و با سنگ خلج مفروش می‌شود.
این تأسیسات تا اواسط دهه ۷۰ همین طور باقی می‌ماند. در این دهه با توسعه عظیم فضای حرم، تصمیم بر این می‌شود که تحولاتی در تأسیسات حرم نیز ایجاد شود. دیشیدی می‌گوید: «در این دوره، دو موتورخانه عظیم دیگر ساختیم که اگر الان از آن بازدید کنید، می‌بینید که مانند یک کارخانه بزرگ در حال کار کردن است و یک کانال انرژی کف زیرگذر حرم ساختیم که تمام لوله کشی آب سرد و گرم از این کانال لوله کشی حرکت می‌کند.
البته ساختمان‌هایی مانند کتابخانه و دانشگاه، موتورخانه جداگانه دارند. این دو موتور خانه در سمت صحن کوثر با حدود ۵ هزار متر مربع قرار دارد و تقریبا ۶ سالی هم زمان برد تا پا بگیرد. این نکته را هم توضیح دهم که همه این تأسیسات را مهندسان ایرانی ساختندو وسایل را از کشور‌هایی مانند ژاپن خریداری کردیم و خودمان در داخل ساختیم.»