غزاله حسین‌پور| روزگار دیجیتالی شدن همه‌چیز از جمله عرصه نشر کتاب، راحتی و آسایش و دسترسی هر چه بیشتر انسان را به امکانات و نیاز‌هایش فراهم کرده است. چه‌بسا کتاب‌های کمیابی که در دسترس همگان نبودند یا پیدا کردنشان به بهای زیادی میسر می‌شد و امروز به سادگی می‌توان آن‌ها را در اختیار گرفت. بااین‌حال عصر دیجیتال پیامد‌های منفی‌ای نیز دارد که از آن میان می‌توان به شیوع انبوهی از دانسته‌های نادرست در کتاب‌های دیجیتال اشاره کرد. نشست «کتاب در عصر دیجیتال» که عصر چهارشنبه گذشته در فرهنگ‌سرای جهاد دانشگاهی مشهد برگزار شد، همین دغدغه‌ها را دربرمی‌گرفت. این برنامه با همت پردیس کتاب، کافه‌کتاب آفتاب، جهاد دانشگاهی و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی شکل گرفت.
باید به تجارب غرب توجه کرد
محمود آموزگار، عضو اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران و نویسنده کتاب «حواشی کتاب» و مترجم کتاب «گوگل و حقوق»، نخستین سخنران جلسه بود. او گفت: بشر در طول تاریخ برای انتقال اندیشه، ابزار‌های مختلفی به کار برده است. در سال ۱۴۵۰ میلادی، گوتنبرگ ماشین چاپ را اختراع کرد و باعث تکثیر انبوه کتاب شد. به این ترتیب بود که برای نخستین بار با حرفه‌ای به نام نشر روبه‌رو شدیم. به همین علت من معتقدم نشر یک مقوله غربی است. اگر بخواهیم آن را به کار بگیریم، باید به تجارب غرب در این زمینه توجه کنیم.
به گفته این فعال نشر، بر اثر تولید انبوه کتاب است که تنظیم مناسبات بین پدیدآورندگان و ناشران موضوعیت پیدا می‌کند.
او در بخشی دیگر از سخنانش از پروژه وزارت دفاع آمریکا با عنوان «جهانی کردن شبکه ارتباطات» و عصر دیجیتال در در اواخر دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ میلادی یاد کرد: در کنار پیشرفت این پروژه، ابزار‌های متناسب با آن هم ساخته شد. دولت آمریکا به جد مخالف حقوق مؤلف بود. بعد از شکل‌گیری اینترنت و ارتباطات جهانی و توسعه دستگاه‌های کامپیوتری، فعالیتی با عنوان کسب‌و‌کار‌های مبتنی بر اقتصاد دانش‌محور آغاز شد که امروزه به استارت‌آپ معروف است. امروز عصر دیجیتال و غول‌های اینترنتی حوزه‌های مختلفی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
مترجم کتاب «گوگل و حقوق» اضافه کرد: عصر دیجیتال، نوع خواندن را تغییر داده است. به همین خاطر خلاصه‌نویسی باب شده است و نویسنده‌ها به اقتضای شرایط جدید، آثار تولید می‌کنند. من نتیجه گرفته‌ام که این شرایط حقوق را هم تغییر می‌دهد. فصل اول «گوگل و حقوق» با عنوان «فشار‌های گوگل بر مرز‌های حقوق» به این قضیه اشاره دارد. به نظر می‌رسد حقوق توان برخورد با این غول را ندارد و عقب‌نشینی می‌کند.
اکنون اروپا درحال مقابله با سلطه بی‌رویه غول‌های اینترنتی است. بااین‌حال در سال جدید پارلمان اروپا طرح بازنگری در قانون کپی‌رایت را تصویب کرد. این مصوبه به دنبال هموارکردن مسیر غول‌های اینترنتی بود تا موانعی را که حقوق بر سر راه آن‌ها قرار می‌دهد، به حداقل برساند. آموزگار درباره موضوع کپی‌رایت در ایران نیز توضیح داد: ما نیز لایحه‌ای به نام لایحه مالکیت ادبی هنری در مجلس داریم که ۱۳ سال است پیش‌روی نکرده است. با وجود پیشرفت‌هایی که در زمینه کپی‌رایت داشته‌ایم، متأسفانه با بی‌دروپیکری در این زمینه روبه‌رو هستیم، چون راجع به مقررات متناسب با این موضوع اصلا فکر نشده است.
میراث گذشتگان به هیچ صورت حذف‌شدنی نیست
دکتر مرتضی کریمی‌نیا، قرآن‌پژوه و مؤلف کتاب‌هایی، چون «ساخت‌های زبان فارسی و مسئله ترجمه قرآن» و مترجم آثاری از قبیل «زبان قرآن، تفسیر قرآن» دیگر سخنران این نشست بود. او گفت: ما در دنیایی کاملا جدید زندگی می‌کنیم، هرچه می‌گذرد این جدید بودن با سرعت بیشتری خود را بر ما تحمیل می‌کند و این اقتضای دوران مدرن است. سرعت این تحولات به ما آداب و روابط جدید می‌آموزد. ابزار‌ها و سرعت فناوری و تأثیر آن بر تحولات اجتماعی و فرهنگی و عمومی، در عالم علم هم مطرح است. امروز فضای دیجیتال بر همه‌چیز از جمله کتاب و نشر تأثیر گذاشته است و حتی ناشرانی که منابع با اهمیت را با دقت بسیار و در زمان طولانی منتشر می‌کردند دیگر کمتر کار فیزیکی می‌کنند.
کریمی‌نیا در ادامه از ظهور نسلی یاد کرد که کتاب فیزیکی را نمی‌شناسد: در کنار حسن زیاد دنیای دیجیتال، باید به آفتی هم که کتاب مجازی ما را به آن دچار می‌کند اشاره کرد. مهم‌ترین چیزی که صنعت دیجیتال به ما می‌بخشد، سرعت دسترسی است. این سرعت و گستردگی، چیزی است که گذشتگان ما نداشتند. اما باید به خاطر داشته باشیم کسی که اثری را هیچ‌وقت از نزدیک ندیده، به فضای کلی آن تسلطی ندارد. به‌ویژه اینکه متأسفانه امروز فضای اینترنت و نرم‌افزار‌های جانبی کتاب دقت کافی ندارند. حتی در کتاب‌های علمی و تخصصی هم عباراتی می‌بینیم که در نسخه چاپی آن اثر نیامده است؛ بنابراین امر دیجیتال برای عرصه پژوهش علمی ما آفت بزرگی است. از سویی در کتاب دیجیتال چیزی به نام حس وجود ندارد. فیزیک کتاب با انسان ارتباط برقرار می‌کند و کتاب فیزیکی ویژگی‌هایی دارد که جزو ذات آن است و حس دوستی القا می‌کند.
این قرآن‌پژوه خاطرنشان کرد: به دلیل تأثیرگذاری شدید اینترنت در تمام شئون زندگی، گویی مافیا‌هایی تلاش کرده‌اند اینترنت را پر از اطلاعات غلط کنند. این باعث می‌شود پس از مدتی هیچ اطلاعاتی در این فضا شایان اعتماد نباشد. همین امر شاید یکی از مهم‌ترین علت‌هایی باشد که سبب شده است جامعه الیت [(نخبه)]ما نتواند از کتاب چاپی دست بکشد. وقتی صنعت چاپ به وجود آمد، ارتباط علمی ما با مصدر خطی قطع نشد. صنعت دیجیتال نیز ظاهرا نمی‌تواند ما را از کتاب فیزیکی مستغنی کند. با تکیه بر اینکه نمی‌توانیم از فناوری دیجیتال که بسیار کارآمد است، چشم‌پوشی کنیم، باید تأکید کرد که میراث گذشتگان به هیچ صورت حذف‌شدنی نیست. به نظر من کسی که کتاب را از طریق مجازی می‌شناسد، مثل کسی است که رانندگی را از طریق بازی‌های رایانه‌ای تجربه می‌کند. کتاب دیجیتال بسیار تجربه خوبی است، اما لزوما دقت و حس و عمق ندارد.