نقش دانش شهرسازی در تحقق شهر هوشمند

علیرضا وفایی نیا | در آخرین روز آبان، همایش «نقش دانش شهرسازی در فرایند تحقق شهر هوشمند» با حضور محمدرضا کلائی، شهردار مشهد و محمد پژمان، معاون وزیر راه و شهرسازی و برخی دیگر از مسئولان شهری در مشهد برگزار شد. بررسی نقش حوزه‌های شهرسازی در بازآفرینی شهری و هوشمندسازی آن، از موضوعاتی بود که سخنرانان در این برنامه به آن پرداختند. همچنین در حاشیه این همایش «تفاهم نامه علمی، فنی و اجرایی در حوزه بازآفرینی شهری» با هدف تسهیل دستیابی شهروندان به خدمات فنی و مهندسی و کاهش آسیب‌های بافت‌های فرسوده شهری بین شهرداری مشهد و سازمان نظام مهندسی ساختمان خراسان رضوی به امضا رسید. امضای تفاهم نامه دیگری با موضوع «شهر هوشمند و ارائه ایده‌های برتر هم آفرینی» بین معاونت برنامه ریزی و توسعه سرمایه انسانی شهرداری مشهد و سازمان نظام مهندسی خراسان رضوی از دیگر بخش‌های این همایش بود.

لزوم تعریف هویت شهری در ایجاد شهرهوشمند
محمدرضا کلائی، شهردار مشهد، در این نشست با بیان اینکه دانش شهرسازی می‌تواند گام‌های مهمی در تحقق شهر هوشمند بردارد، گفت: تا امروز هم مدیریت شهری اتفاقات خوبی در این زمینه رقم زده است. البته در مسیری که طی می‌کنیم، باید نگران وقفه‎هایی هم که ممکن است با آن روبه‌رو شویم، باشیم.
کلائی با اشاره به اینکه بزرگ‌ترین نگرانی در این زمینه برداشت خاص از مفهوم هویت است که می‌تواند نقش بازدارنده داشته باشد، گفت: در تحقق شهر هوشمند در بسیاری مواقع برداشت‌های خاص از موضوعات هویتی در نقش ترمز طرح‌ها ظاهر می‌شوند. در مشهد جمع‎هایی وجود دارند که پاسداشت هویت را نیازمند متوقف کردن توسعه شهری می‌دانند. اما لازم است که درباره مفهوم هویت تأمل بیشتری شود. هویت در واقع برآیند کارکرد در طول زمان است.
شهردار مشهد با بیان اینکه «هویت یک متغیر ثابت نیست و هرجا آن را از کارکرد جدا کنیم، پایدار نمی‌ماند»، اظهار کرد: بعضی‌ها خوشحال اند که برخی ابنیه شهری را سالم نگه داشته اند و فکر می‌کنند که از هویت آن‌ها نگهداری کرده اند، اما پایداری هویت این ابنیه به کارکرد آن‌ها بستگی دارد. نمی‌توان به محافظت از هویت برخی بافت‌های شهری معتقد بود و در عین حال هیچ ایده‌ای برای کارکرد آن‌ها نداشت. در شهر‌هایی مثل یزد، پایداری هویتی بافت‌های تاریخی قدیمی در شهر به دلیل کارکرد‌های تازه آن‌ها مانند ایجاد بوتیک هتل‌ها در آن هاست.
او با اشاره به اختلاف نظر موجود در مشهد در زمینه تعریف هویت شهری گفت: حل این مسئله در راه رسیدن به شهر هوشمند، از اولویت‌های اساسی به شمار می‌رود. مفهوم بازآفرینی شهری هم در همین چارچوب تعریف شده است. البته بخشی از مشکل هم به ما در مدیریت شهری برمی گردد که نتوانستیم مشوق‌های لازم را برای امتداد کارکرد بافت‌های قدیمی شهر فراهم کنیم و به همین دلیل امروز با این اختلاف نظر در زمینه هویت این بافت‌ها روبه رو شده ایم. اما امیدوارم که با ارائه ایده‌های تازه و نوآورانه در این زمینه، علاوه بر حفظ هویت مشهد بتوانیم روز به روز وضعیت زندگی شهروندان را بهتر کنیم.

برنامه ریزی برای بازآفرینی بافت‌های فرسوده شهر
محمد پژمان، معاون وزیر راه و شهرسازی و رئیس هیئت مدیره شرکت ملی بازآفرینی ایران، هم در این همایش با اشاره به گام‌های مثبت برداشته شده برای توسعه و بازآفرینی شهر مشهد گفت: بافت‌های فرسوده، روستا‌های قرار گرفته در دل شهر و همچنین سکونتگاه‌های غیررسمی را می‌توان مهم‌ترین مناطق موردنظر در طرح‌های بازآفرینی به شمار آورد. در این بافت‌ها با دامنه مسائل گسترده‌ای از جمله استحکام بنا، نبود زیرساخت‌های کافی، مشکلات فرهنگی، نبود امنیت و همچنین ضعف اقتصادی ساکنان روبه رو هستیم. بازآفرینی در این محدوده‌ها به پرداختن هم زمان به تمام این چالش‌ها نیاز دارد.
پژمان به آمار مناطقی هم که نیاز به بازآفرینی دارند، پرداخت و در این زمینه اعلام کرد: گستره مناطق نیازمند بازآفرینی در بافت‌های مسکونی کشور به بیش از ۱۴۱ هزار هکتار می‌رسد که در این محدوده‌ها امروز بیش از ۲۰ میلیون نفر زندگی می‌کنند. بیشتر این ساکنان مشکلات مالی دارند و نمی‌توان از آن‌ها توقع داشت که درتامین هزینه‌های بازآفرینی محل زندگی خود خیلی مشارکت کنند. پس باید راه حل‌های تأمین مالی در محدوده همین مناطق ایجاد شود تا برای ارتقای وضعیت اقتصادی این منطقه‌ها اقدامات عملی انجام گیرد. این کار باعث می‌شود ساکنان احساس کنند با اجرای این طرح‌ها علاوه بر بهبود شرایط زندگی، از نظر مالی و اقتصادی هم اوضاع زندگی آن‌ها بهتر خواهد شد. او با اشاره به اینکه با برنامه ریزی درست برای این طرح، نیازی به بودجه زیاد از طرف دولت یا شهرداری برای اجرای آن نخواهد بود، گفت: البته به شهرداری‌ها گفته ایم که به فکر درآمدزایی از این مناطق نباشند و صدور مجوز‌های ساخت و ساز در این مناطق را بدون هزینه انجام دهند. از مهندسان ساختمان هم خواسته ایم که با دستمزد‌های کمتری، اجرای طرح‌های این مناطق را به عهده بگیرند. تسهیلات بانکی کم بهره هم برای اجرای طرح‌های بازآفرینی اختصاص داده شده است. البته زیادبودن مشارکت مردم در اجرای این طرح اهمیت زیادی دارد که رویکرد شهر هوشمند و استفاده از بستر‌های مختلف فناورانه برای تعامل بهتر با شهروندان می‌تواند در این زمینه بسیار کارگشا باشد.

مشهد، پیشگام در ایجاد زیرساخت‌های شهر هوشمند
شهریار آل شیخ، معاون برنامه ریزی و توسعه سرمایه انسانی شهرداری مشهد، از دیگر افراد حاضر در این نشست بود که با اشاره به تعریف‌های مختلفی که از شهر هوشمند وجود دارد، گفت: شهر هوشمند موضوعی پرچالش است و بیش از ۱۰۰ تعریف مختلف در دنیا برای آن وجود دارد. اما در مجموع باید گفت که هوشمندسازی یک مقصد و هدف نیست، بلکه به عنوان یک سبک زندگی و فرایندی برای داشتن زندگی بهتر برای شهروندان مشخص می‌شود. بخشی از هوشمندسازی به استفاده از فناوری و روش‌های جدید برای حل مسائل شهری مربوط است. با توجه به اینکه چالش‌ها در هر شهر متفاوت است، برنامه‌های هوشمندسازی در آن‌ها هم با یکدیگر فرق دارد و الزاما هم تمام این برنامه‌ها دیجیتال و فناورانه نیست.
آل شیخ با اشاره به اینکه در مجموع شهر هوشمند ۶ مؤلفه کلی دارد، بیان کرد: بر اساس قوانین کشور، مدیریت شهری تنها در ۵/۲ حوزه از این ۶ بخش می‌تواند به طور مستقیم ورود کند و در بقیه بخش‌ها تنها می‌تواند به عنوان یکی از بازیگران مشارکت داشته باشد. مدیریت شهری در مدت اخیر به دنبال ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز برای حرکت به سمت هوشمندسازی بوده است. در یکی از اقدامات انجام شده در این زمینه، سال گذشته زیرساخت NBIOT به عنوان شبکه ارتباط بین حسگر‌ها را تا حدود ۸۰ درصد در مشهد ایجاد کردیم و به عنوان اولین شهر در کشور به این زیرساخت مجهز شدیم. از دیگر اقدامات مدیریت شهری هم می‌توان به الکترونیکی شدن شهرداری‌های مناطق ۱۲ و ۸ اشاره کرد. در نظر داریم تا پایان سال همه مناطق شهرداری غرب مشهد به صورت الکترونیکی اداره شود و دیگر نیازی به مراجعه حضوری مردم به آن‌ها نباشد.
معاون برنامه ریزی شهرداری مشهد به تفاهم نامه منعقد شده با سازمان نظام مهندسی خراسان رضوی هم اشاره کرد و درباره آن به خبرنگار شهرآرا گفت: ما در حوزه‌های شهرسازی به حضور استارت آپ‌ها و فعال شدن آن‌ها خیلی نیاز داریم. در نظر داریم که از توان نظام مهندسی و جامعه خلاق مدیران فنی موجود در این حوزه استفاده کنیم. این تفاهم نامه مبنای همکاری ما با نظام مهندسی برای استفاده از ظرفیت موجود در جامعه مهندسین شهرساز برای حل مسائل و چالش‌های شهری با فرایند‌هایی خلاق و نوآورانه است.

شروع فرایند تصویب طرح‌های تفصیلی مشهد
محمدهادی مهدی نیا، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر مشهد، در این همایش با اشاره به شروع فرایند تصویب طرح‌های هفت گانه تفصیلی شهر مشهد در شورای شهر گفت: با گسترش شهرنشینی قوانین مختلفی در راستای توسعه شهری وضع شد که یکی از آن‌ها قانون شهرداری‌ها در سال ۱۳۳۴ و اصلاحیه آن در سال ۱۳۴۵ بود. با گذشت سال‌ها از تصویب این قانون، مدیریت شهری هنوز با همان قانون کار می‌کند که این رویه نیازمند تغییر است. مهدی نیا با اشاره به پررنگ بودن موضوع درآمدزایی در برنامه شهرداری‌ها گفت: در چند دهه گذشته، مدیران شهری برای به دست آوردن بودجه لازم در مسیر توسعه شهر به سراغ آسان‌ترین راه، یعنی فروش شهر رفتند. ۶۵ تا ۸۰ درصد منابع درآمدی شهرداری‌ها در این سال‌ها از تراکم فروشی، کاربری فروشی و شهرفروشی تأمین شده است. غالب دستگاه‌های نظارتی مثل استانداری‌ها هم در این مسیر دخیل بودند و بیش از اینکه از شهرداری‌ها اجرای ضوابط شهرسازی را بخواهند، از آن‌ها می‌خواستند با همین روش به درآمدزایی برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای در شهر‌ها بپردازند. البته عملکرد گذشته قابل دفاع و مطلوب نیست و باعث نارضایتی مردم هم شده است. او با بیان اینکه شورای پنجم شهر مشهد را در شرایطی آغاز کردیم که تمام این مشکلات وجود داشت، گفت: لایحه‌های «مدیریت جامع شهری» و «درآمد‌های پایدار شهرداری ها» بیش از ۱۰ سال است که بین دولت و مجلس در رفت و آمد هستند و هنوز به تصویب نرسیده اند. اما شورای شهر پنجم کامل کردن اسناد توسعه شهر را در دستور کار خود قرار داد. طرح جامع را ابلاغ کردیم و به سراغ راه اندازی مجدد فرایند تحویل گیری طرح‌های تفصیلی شهر رفتیم. در زمینه در آمد‌های شهری هم، چون بر اساس قانون فعلا راه حلی جایگزین روش‌های فروش تراکم نداریم، تلاش کردیم حداقل در این زمینه ایجاد شفافیت کنیم. به همین دلیل همه اسناد حوزه شهرسازی در سامانه «فاش» بارگذاری می‌شود و در معرض دید عموم مردم قرار دارد. رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر مشهد همچنین با اشاره به اینکه فرایند تحویل گیری طرح‌های تفصیلی شهر هم آغاز شده است، اعلام کرد: در هفته گذشته اولین طرح از طرح‌های هفت گانه تفصیلی مشهد را که مربوط به منطقه جنوب غرب شهر است، در شورا تحویل گرفتیم. اسناد این طرح در سامانه شورایاران هم قرار داده شده است و همه متخصصان می‌توانند آن را مشاهده و نظرات خود را درباره آن ابراز کنند. امیدواریم که بستر‌های فناوری اطلاعات و سامانه‌های آنلاین بتوانند در بستر شهر هوشمند این امکان را به ما بدهند که در تعامل دوطرفه با شهروندان، بتوانیم از نظرات آن‌ها درباره طرح‌های مختلف شهری از جمله این طرح‌های تفصیلی مطلع شویم.

نقش مهم بخش خصوصی در هوشمندسازی
مهدی بینا، دبیر کمیته توسعه شهر‌های هوشمند مجمع شهرداران آسیایی، در این نشست با بیان اینکه هوشمندسازی شهر‌ها در دنیا بسیار مورد توجه قرار گرفته است، گفت: تا سال ۲۰۲۵ بیش از ۸۰۰ میلیارد دلار در زمینه هوشمندسازی شهر‌ها هزینه خواهد شد. یکی از اصلی‌ترین اهداف شهر هوشمند، توسعه جریان‌های درآمدی پایدار و اشتغال است. البته راه دستیابی به آن در شهر‌های مختلف متفاوت است. برنامه‌ها و سیاست‌های هر شهر در زمینه هوشمندسازی مبتنی بر نیاز‌ها و شرایط خاص خودش است و با دیگر شهر‌ها تفاوت دارد. به همین دلیل نمی‌توان نسخه پیاده شده در یک شهر هوشمند موفق اروپایی را به طور کامل در شهری مثل مشهد اجرا کرد و انتظار گرفتن نتیجه مطلوب را داشت. لزوم ورود استارت آپ‌ها و بخش خصوصی در فرایند هوشمندسازی از دیگر مواردی بود که دبیر کمیته توسعه شهر‌های هوشمند آسیایی به آن اشاره و بیان کرد: در خیلی از شهر‌های هوشمند دنیا، نیاز‌های مدیریت شهری به استارت آپ‌ها و شرکت‌های دانش بنیان ارائه شده و حل آن‌ها به عهده این بخش‌های خصوصی است، اما در کشور ما این مسئله هنوز جا نیفتاده است. ایران در سال ۲۰۱۹ رتبه ۶۱ نوآوری در دنیا را داشت. با وجوداین می‌بینیم نرخ بیکاری در کشور ما بالاست و تقریبا هیچ برند تولیدی در سطح جهانی نداریم. این مسئله ناشی از تمرکز بر انحصار بخش‌های حاکمیتی در حوزه‌های مختلف کشور و بازی ندادن بخش خصوصی است. با تغییر این سیاست در شهر‌های هوشمند می‌توانیم شاهد توسعه بیشتر در این بخش‌ها باشیم.
بینا به شرایط شهر مشهد در زمینه هوشمندسازی هم اشاره کرد و در این زمینه گفت: یکی از مباحث مهم در شهر‌های هوشمند، موضوع دسترسی کسب و کار‌ها به اطلاعات مختلف شهری است که در این زمینه در مشهد اقدامات خوبی انجام شده است. همچنین نرم افزار «شهر من» نمونه خوبی از نرم افزار‌های شهری است که در مشهد راه اندازی شده است، اما هنوز به تبلیغات بیشتر برای شناخته شدن در بین شهروندان نیاز دارد. در کنار کار‌های انجام شده، مشهد باید در فضای بین المللی بیشتر خود را معرفی کند و همکاری‌های بیشتری با شهر‌های هوشمند موفق دنیا داشته باشد. معرفی فعالیت‌ها و ظرفیت‌های موجود در مشهد در رویداد‌های بین المللی می‌تواند سرمایه گذاران زیادی را از دیگر نقاط جهان برای توسعه پروژه‌های شهری مشهد به اینجا بیاورد.