هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ برای زائران و مجاوران بارگاه رضوی شنیدن روزی چندبار صدای نقاره‌خانه حرم دل‌نشین است. برای مشهدی‌های ساکن اطراف حرم نیز همین صدای نقاره‌زدن حکم ساعتی شنیداری است. نقاره‌نوازی یا به‌تعبیر دیگر نوبت‌نوازی، گوشه‌ای از جلوه موسیقی مذهبی است که هر روز در حرم بنای نواختن دارد.
ازاین‌رو اعلام طلوع و غروب آفتاب، آغاز نوروز، جنگ‌ها و... که با این نوا به گوش زائران علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) می‌رسید، رفته‌رفته به سنتی مذهبی در حرم مطهر تبدیل شد و بعدی دینی به خودش گرفت.
پیشینه نقاره‌نوازی در حرم به اواسط قرون اسلامی می‌رسد؛ اسناد و مدارک، نقاره‌زنی در حرم امام‌رضا (ع) را تا دوره تیموری عقب می‌برند، اما تشکیلات منسجم و سروشکل‌یافتنش را به دوره صفوی و بعد از آن نسبت می‌دهند.
در فرهنگ معین زیر تعریف نقاره خانه آمده است: «جای مخصوص بر بالای سردر‌های بلند که هر صبح و شام در آنجا نقاره می‌نواختند.» به نظر می‌رسد این توضیح کلی تعریف نقاره خانه در فرهنگ‌های گوناگون در سراسر ایران است. دهخدا هم نقاره خانه را «جایی که در آن نوبت نوازند» می‌نامد. در گذشته به نقاره خانه «نوبت خانه» هم می‌گفتند و نوازندگان را «نوبت نواز» یا «نوبت زن» می‌نامیدند.
حتی نقاره را «نوبت» می‌خواندند یا باز هم به تعبیر معین، «طبل بسیار بزرگی که در ساعات معین از شبانه روز می‌نواختند.» درنتیجه، نقاره خانه مکانی است که در زمان‌های مشخصی از روز به ویژه هنگام طلوع و غروب، سازهایی، چون نقاره و کوس و کرنا و در شکلی کلی سازهای بادی و کوبه‌ای می‌نوازد.
علاوه بر این ها، بسیاری کاربرد نقاره را به سلام آفتاب قبل از طلوع و بعد از غروب و به دوران قبل از اسلام نسبت می‌دهند، عده‌ای هم کاربرد‌هایی فراتر از آن را ترسیم می‌کنند. به عنوان مثال در «تاریخ ایران باستان» حسن پیرنیا می‌خوانیم: «استفاده از سازهای کوبه‌ای یا بادی در جنگ‌ها از عصر ایران باستان مرسوم بوده است [..]از دوره اشکانیان از طبل یا نقاره برای این کار استفاده می‌کردند.»
در ادامه و در دوران اسلامی، نوبت نوازی و طبل خانه از امتیازات ویژه خلفا شد، به شکلی که هنگام نماز در پیشگاه خلیفه طبل می‌زدند؛ اما عضدالدوله دیلمی نخستین فردی بود که این امتیاز را از خلیفه گرفت. پس از آن در سفرنامه‌ها و گوشه‌های مکتوبات دوره‌های مختلف از نقاره خانه‌های حکومتی در سراسر ایران خبر می‌رسد.
در دوره صفوی هم بنا بر همین بود؛ ابتدا نواختن هرگونه سازی در مکانی غیر از نقاره خانه شاهی ممنوع بود، اما رفته رفته نقاره خانه توسعه یافت و سرداران بزرگ و والیان دوره شاه عباس هم مجوز نقاره خانه گرفتند.
در حقیقت نقاره خانه برای امرا نشان برتری و داشتن قدرت بیشتر بود؛ شاید چیزی شبیه به ضرب سکه به نام حاکم، ولی به یقین نه هم سنگ آن. در دوره‌های افشاریه و زندیه نیز آیین نقاره کوبی تداوم داشت و در زمان قاجار بود که به تدریج نقشی تجملی یافت.
دراین میان، نقاره خانه‌های مکان‌های مذهبی نیز نشانه‌ای از اقتدار معنوی بزرگان دینی بود. نقاره خانه‌های حرم، اما م رضا (ع)، شاه چراغ، بقعه سیدجلال الدین اشرف در آستانه اشرفیه و... نمایی از بعد مذهبی نوبت نوازی است که اکنون به جز حرم امام هشتم شیعیان، صدای بقیه آن‌ها خاموش است.
البته برخی نیز مانند بارگاه امامزاده حسین بن موسی الکاظم (ع) در طبس، هنوز به ندرت نقاره می‌کوبند. درنتیجه نقاره نوازی در آستان قدس رضوی را می‌توان قدیمی‌ترین نوع مذهبی آن در ایران نامید. درباره تاریخ دقیق این نقاره خانه اطلاعات دقیقی در دست نیست، چه اینکه نوع حکومتی آن در مشهد هم تعیین تاریخ نقاره خانه حرم را دشوار می‌کند.
از پشت بام مدرسه علميه خيرات خان
پیشینه پژوهش در زمینه نقاره خانه و نقاره نوازی در حرم امام رضا (ع) چندان قدیمی نیست. به جز سفرنامه‌هایی که پراکنده از این موضوع گفته اند، نخستین مقاله پژوهشی منتشرشده به سال ۱۳۴۲ در «نامه آستان‌قدس» برمی گردد.
در این مقاله در خلال شرح بنای جدید نقاره خانه، به توضیحی مختصر درباره نقاره نوازی بسنده می‌شود. با این تفاصیل، برخی نقاره خانه حرم را به دوره بابر تیموری و حضور وی در مشهد نسبت می‌دهند، اما نشانی از آن در منابع هم زمان عهد تیموری نیست.
پیرو این موضوع باید گفت که قدیمی‌ترین و مستندترین خبر از نقاره کوبی در حرم رضوی به قرن دهم هجری در کتاب «مهمان نامه بخارا» برمی گردد. همین امر نشان دهنده این است که تاریخ ساخت نقاره خانه حرم مطهر باید پیش‌تر از این‌ها باشد و اساس آن در دوره تیموری دور از ذهن نیست. به هر روی، تا دوره صفویه و شکل گیری تشکیلات اداری آستان قدس دیگر از نقاره نوازی حرم در منابع خبری نیست.
در دوره صفوی بسته به اهمیت شرق ایران و همچنین وجود بارگاه یکی از امامان شیعه در محدوده قلمرو حکومتی شیعی، خراسان اهمیت بیشتری یافت و در مرکز آن برای آستان حضرت رضا (ع) هم تشکیلاتی مشابه نهاد حکومت ایجاد شد.
البته تقریبا تا میانه این عصر، اسناد بدون اشاره به نام نقاره خانه از «طبال» یاد می‌کنند، اما از اواسط این دوره و تقریبا تا انتهای آن از نقاره خانه به عنوان یکی از بیوتات آستان قدس نام برده می‌شود. بیشتر اسناد این دوره به «مهتر نقاره خانه» اشاره می‌کنند، ولی مانند دوره افشاریه یادی از مشاغل خاص آن نمی‌شود.
نکته دیگری که می‌تواند این پیشینه را عقب‌تر ببرد، اسنادی است که از تعمیر ابزار نقاره خانه در دست است که هیچ کدام به خرید آن‌ها اشاره نمی‌کند؛ این یعنی پیش‌تر از این تاریخ ابزار بوده و کار نوبت نوازان یا طبالان برقرار بوده و در این دوره بنا به تشکیلات ایجادشده، برای تعمیر لوازم هزینه می‌شده است.
در اسناد این دوره محل دقیق نقاره خانه مشخص نیست، فقط در سندی بی تاریخ از این دوره خبری درباره محل نقاره خانه یافت می‌شود که باتوجه به نام متولی آستانه احتمالا مربوط به اوایل دوره صفوی است.
از آنجا که خراسان پایگاه سنتی افشاریان به حساب می‌آمد و مرکز حکومت آنان بوده، آستان قدس هم اهمیتی خاص داشته است. حتی پس از قتل نادر و روی کار آمدن زندیه در ایران، خراسان تا زمان فتحعلی شاه قاجار که رسما جزو قلمرو قاجار‌ها شده، در دست جانشینان نادر می‌ماند.
باتوجه به اینکه پس از نادرشاه افشار به ویژه در اواخر دوره افشاری حکومت تضعیف می‌شود، آشفتگی‌هایی در ساختار اداری آستان قدس پدید می‌آید، اما بااینکه دوره افشاری از دو دوره قبل و بعدش، صفوی و قاجاری، کوتاه‌تر است، اسناد بیشتری در دست است که نشان می‌دهد نه تنها نقاره خانه در این زمان کوچک‌تر نشده، بلکه منسجم‌تر نیز شده است.
به عنوان نمونه، در همه سال‌های دوره حکومت نادر امور مربوط به نقاره خانه به شکلی منظم قید شده اند، درحالی که در این دوره برخی مشاغل تشکیلات اداری آستان قدس به دلیل مهار هزینه‌های آستانه از بین رفته بودند. در این دوره نیز مانند دوره قبل، نقاره خانه زیر نظر مستقیم متولی و با سرپرستی مهتر نقاره خانه اداره می‌شود.
نکته جالب در دوره افشاری، مشخص کردن وظیفه هریک از افراد شاغل در نقاره خانه برای نواختن سازهاست، موضوعی که پیش و پس از این دوره دیده نمی‌شود. این امر نشانگر این است که در این زمان، نقاره خانه اهمیتی ویژه داشته و ساختار اداری اش منسجم‌تر بوده است. در هر دو دوره صفوی و افشاری، موقوفه خاصی برای گذران امور نقاره خانه پیش بینی نشده است.
در دوره افشاری نیز مانند دوره قبل خبری از محل نقاره خانه نداریم، اما محتوای اسناد می‌گوید که در محل قبلی قرار داشته است؛ همان مکانی که نقاره خانه دوره صفوی برپا بوده و در میانه‌های قرن دوازدهم قمری تعمیر و بازسازی شده است.
با از میان رفتن بازماندگان نادر در خراسان، سال ۱۲۱۷ هجری قمری، دوره استیلای قاجار در منطقه آغاز می‌شود. خراسان در این دوره وقایع گوناگونی به خود می‌بیند که بی تردید بر وضعیت تشکیلات آستانه نیز بی تأثیر نبوده اند. قدرت نمایی انگلیس‌ها و روس‌ها در منطقه، جنگ‌های فرسایشی ایران و روسیه، به توپ بستن حرم، قطحی نان و... در کنار اوضاع نابسامان مالی و اداری آستانه به ویژه در سال‌های پایانی قاجار، بر بی نظمی این تشکیلات دامن می‌زند.
با وجود رشد مکتوبات و سفرنامه‌ها در این دوره، گزارش خاصی از آن‌ها از تاریخ نقاره خانه دستگیرمان نمی‌شود، اما اسناد همچنان بیشترین اطلاعات را می‌رسانند؛ از اطلاعاتی درباره کارکنان تا هزینه‌ها و.... نخستین اشاره به نقاره خانه در این دوره به سال ۱۲۲۴ هجری قمری برمی گردد که از آن به «کرناخانه» یا با تعبیر زیبای «کرناخانه مبارک شوکت شکوه» یاد شده است.
کارکنان نقاره خانه نیز عمله شکوه، اجزای شکوه و عمله نقاره خانه ثبت شده اند. گویا این تعبیر‌ها تغییر‌های اساسی در ماهیت و وظیفه نقاره خانه را نشان می‌دهند؛ وظیفه‌ای که از نوبت نوازی صرف به نشانی از جلال و شکوه حرم رضوی تبدیل شده است.
براساس منابع موجود به ویژه سفرنامه‌های این دوره، به نظر می‌رسد نقاره نوازی در عهد قاجار برای عموم مردم به امری مقدس بدل شده بوده است، به گونه‌ای که حتی برای برآوردن حاجات به نقاره خانه متمسک می‌شده اند، آن چنان که روایت است هنگام قحطی نان در مشهد، عده‌ای از مردم به نشانه اعتراض وارد نقاره خانه می‌شوند و نقاره می‌نوازند.
همچنین در جریان تحصن یوسف خان هراتی در حرم مطهر رضوی پیش از وقایع توپ بندی به دست روس‌ها نیز از نقاره خانه به عنوان ابزاری برای مقاصد خاص استفاده می‌شده است و گاه وبیگاه و شب و روز نقاره می‌زدند.
بنا به روایت اسناد، بخش چشمگیر هزینه‌های نقاره خانه را در دوره قاجار، خرید و تعمیر وسایل و سازهای مختلف تشکیل می‌داده است. مهم‌ترین موضوع درباره مکان نقاره خانه در این دوره، ساخت بنایی به دست حاجی قوام الملک شیرازی، پسر حاجی ابراهیم خان کلانتر و تولیت وقت آستانه، است.
قوام الملک سال ۱۲۸۲ هجری قمری فوت می‌کند و این بنا به احتمال فراوان پیش از این سال ساخته شده است که اکنون نیز بالای سردر صحن قدیم قرار دارد و مصالح آن چوب و حلب و ارتفاعش کمتر از بنای جدید نقاره خانه حرم است.
در دوره پهلوی هم از نقاره خانه با همین نام یاد می‌شد. مهم‌ترین واقعه این دوره، توقف چندسال نقاره کوبی در حرم بوده است. اسناد می‌گویند که نقاره نوازی تا سال ۱۳۱۴ در حرم رضوی ادامه داشته و است در وقفه‌ای چندساله، دیگر تا سال ۱۳۲۱ از این سنت دیرپا در حرم خبری نیست. مدرکی که بر دستور ممنوعیت نقاره نوازی در این دوره دلالت کند، در دست نیست و حتی دلیل چنین اتفاقی هم شفاف نیست، اما با نظر به وقایع این سال (کشف حجاب رضاخانی و محدودیت‌های مذهبی ایجاد شده در دوره پهلوی اول) به نظر می‌رسد بر این اتفاق تأثیر گذاشته اند.
البته پس از مدتی هنوز به بازگشایی نقاره خانه امید بوده؛ زیرا سندی از تعمیر اسباب آن در دوران تعطیلی در اوایل سال ۱۳۱۵ در دست است؛ اما این امید هم با دستور تحویل ملزومات به خزانه آستان قدس در اردیبهشت همان سال به باد می‌رود.
به هر شکل، پس از ماجرا‌های شهریور ۱۳۲۰ و اشغال مشهد به دست متفقین و از میان برداشته شدن محدودیت‌های مذهبی نقاره خانه امام رضا (ع) نیز دوباره فعال شد. در دوره بعد نیز نقاره خانه زیر نظر اداره تشریفات آستان قدس قرار داشت و نقاره چیانی که مثل بقیه کارکنان حرم لباس فرم می‌پوشیدند، دو نوبت در روز نوبت نوازی می‌کردند.
نقاره خانه چوبی و حلبی دوره قبل، در اواسط این دوره بسیار فرسوده می‌شود و حتی مسیر رفت وآمدش نیز که با نردبان بوده است، کار نقاره چیان را دشوار می‌کند. مجموعه این عوامل سبب می‌شود سال ۱۳۳۷ بنای نقاره خانه جدید گذاشته شود.
ساختمان جدید در دوطبقه، یکی برای انبار وسایل نقاره زنی و دیگری محل استقرار نقاره زنان، بوده است که با پلکانی آهنی به هم راه داشتند. نمای بیرونی نقاره خانه سه ردیف مقرنس با کاشی معرق دارد و دورتادور بالای بام آن را کنگره‌های معرق فیروزه‌ای پوشانده است.
این بنا که تاکنون چندین بار تعمیر شده، با طاق نما‌های زیبایش همچنان از فضا‌های ویژه حرم است و چشم نوازی اش هر زائری را جذب می‌کند تا دست کم یک بار هنگام نقاره زنی از داخل صحن تماشایش کند.
پس از انقلاب اسلامی ایران، نقاره خانه ابتدا زیرمجموعه اداره رفاه و تسهیلات زائران فعالیت می‌کرد، اما پس از مدتی زیرمجموعه معاونت اماکن متبرکه آستان قدس شد.
در دوره‌های قبل، تعداد نقاره چیان از ۱۰ تا ۱۳ نفر متغیر بود. در دوره انقلاب اسلامی هم تعدادشان تغییر می‌کرد، اما اکنون ۱۳ نفر رسمی و ۱۲ نیروی افتخاری در نقاره خانه فعالیت می‌کنند. امروز بنای نقاره نوازی گسترده‌تر شده و نسبت به قبل تغییراتی کرده است؛ به عنوان نمونه، روز ولادت امام رضا (ع) نقاره نوازان در میان زائران نقاره کوبی می‌کنند.
در سال ۱۳۲۴ هجری قمری( دوره قاجاریه)
در سال ۱۳۲۳ هجری قمری (دوره قاجاریه)