علی صمدی جوان - فرهنگ و تمدن هر ملتی بر پایه دانش مردمان آن است و نهاد آموزش و پژوهش در بسط و گسترش آن بسیار مؤثر است. در سراسر جهان دانشگاه‌هایی با قدمت بسیار زیاد وجود دارد؛ تاسیس دانشگاه هزار ساله بولونیا تا آکسفورد نهصد ساله، تلاش بشر برای دانش گستری را نشان می‌دهد و خدمات ارزنده و تاریخ ساز دانشگاه‌ها بر کسی پوشیده نیست.
نهاد آموزش در ایران نیز قدمت دیرپایی دارد؛ از فرهنگستان «نصیبین» و «جندی شاپور» در ایران عصر ساسانی تا مدارس نظامیه در دوران میانه تاریخ ایران. آموزش عالی در ایران نیزعموما با دارالفنون گره خورده است، اما ادامه آن با مدارس مدرن و توجه به آموزش‌های چند وجهی بود. اولین نهادی که شاید بتوان آن را به معنی امروزی دانشگاه نامید، «دارالمعلمین عالی تهران» بود که از ۱۲۹۷ برای تربیت معلم کار خود را آغاز کرد و امروزه دانشگاه خوارزمی نامیده می‌شود. دانشگاه با نگرش جامع تر، پیشینه اش به ۸۵ سال پیش باز می‌گردد که با بنیان گذاری دانشگاه تهران آغاز شد. تأسیس این دانشگاه در واقع خیز برداشتن به سمتِ مدرنیسم آموزشی بود. همچنین از سال ۱۳۱۳ بود که روند دانشگاه سازی با تأسیس دانشگاه تهران در دیگر نقاط کشور شکل گرفت و با تصویب قانون تأسیس دانشگاه در شهرستان ها، زمینه برای تأسیس دانشگاه مشهد فراهم شد.
آغاز راه
اولین پیشنهاد برای راه اندازی دانشگاه مشهد، درست هم زمان با بازگشایی دانشگاه تهران ثبت شده است. براساس قانون تأسیس دانشگاه‌ها در شهرستان، اولویت در راه اندازی با دو رشته پزشکی و فلاحت (کشاورزی) بود؛ بنابراین آموزشگاه عالی بهداری مشهد افتتاح شد و این در حالی است که در ابتدا قرار بود دانشکده پزشکی افتتاح شود. سرانجام با انتشار آگهی پذیرفته شدگان رشته پزشکی در شهریور ۱۳۲۸ و افتتاح رسمی اولین مرکز علمی پزشکی در دوم آذر همان سال از سوی دکتر زنگنه، وزیر فرهنگ و معارف وقت، مشهد دارای یک مرکز دانشگاهی نوین شد. در ادامه و در سال ۱۳۳۵ با تشکیل دانشکده ادبیات و علوم معقول و منقول (الهیات) در کنار دانشکده پزشکی، دانشگاه مشهد به صورت رسمی شکل گرفت. این بدان معناست که امروز دانشگاه فردوسی مشهد به لحاظ قدمت، سومین دانشگاه کشور و بزرگ‌ترین مرکز آموزش عالی در منطقه شمال شرق کشور محسوب می‌شود.
دانشکده ها.
اما تا سال ۱۳۳۶ که همه ضوابط و قوانین استخدامی کشور در مورد دانشگاه‌های کشور به ویژه مشهد به اجرا گذاشته شد، صحبتی از راه اندازی دانشکده‌های دیگر به میان نبود و این اتفاق از سال ۱۳۴۰ با تشکیل دانشکده علوم آغاز شد. دانشکده‌های کشاورزی و علوم تربیتی در سال ۱۳۵۲ و دانشکده مهندسی در سال ۱۳۵۴ و هم زمان با تغییر نام دانشگاه به فردوسی مشهد تا پیش از انقلاب، بخشی از اقدامات برای گسترش ویژه دانشگاه فردوسی بوده است. با پیروزی انقلاب اسلامی و در ادامه سال‌های پس از انقلاب نیز به ترتیب دانشکده علوم اداری و اقتصادی در ۱۳۶۶، دانشکده دام پزشکی ۱۳۷۰، علوم ورزشی ۱۳۷۲، علوم ریاضی در سال ۱۳۷۵، دانشکده معماری و دانشکده منابع طبیعی ۱۳۸۴ و دانشکده حقوق و علوم سیاسی در سال ۱۳۹۵، تأسیس و ماهیت آموزشی این نهاد هفتادساله روز به روز غنی‌تر وگسترده‌تر شد.
رؤسای دانشگاه
دانشگاه فردوسی مشهد در طول ۷۰ سال خدمت خود، ۱۷ رئیس دانشگاه را تجربه کرده است. تا سال ۱۳۶۶ که دانشگاه علوم پزشکی از دانشگاه فردوسی جدا نشده بود، رؤسای هر دو دانشگاه مشترک بودند. نام دکتر حسین سامی راد به عنوان اولین رئیس دانشگاه فردوسی مشهد ثبت شده است و در ادامه نیز می‌توان فهرستی را مشاهده کرد که نام هایی، چون دکتر ضیاءالدین اسماعیل بیگی، دکتر محسن ضیایی، دکتر عبدا... فریار، دکتر نصرا... مقتدر مژدهی، دکتر سید جلال متینی، دکتر پرویز آموزگار، دکتر سیروس سهامی، دکتر غلامعلی ادریسیان، دکتر مهدی اعتمادی، دکتر حسین اشتیاق حسینی، دکتر علی سرافراز یزدی، دکتر عبدالرضا باقری، دکتر علیرضا عاشوری و دکتر محمد کافی در آن می‌درخشند.
شاهدی بر جایگاه علمی دانشگاه
مروری بر سالنامه‌ها و نشریات داخلی دهه‌های ابتدایی تأسیس دانشگاه فردوسی، علاوه بر دستیابی به حلاوت بخشی از تاریخ دانش اندوزی و دانش افزایی در کشورمان، ما را به نکات جالب توجهی از منظر‌های مختلف می‌رساند. به طور مثال سفر‌های نوروزیِ تفریحی، پژوهشی دانشجویان این دانشگاه به کشور‌های هم جوار، برگزاری کنگره‌های مختلف علمی و ادبی، بازدید و حضور بزرگانی همچون پروفسور سمیعی جراح معروف مغز و اعصاب در این دانشگاه و یا استادان و رؤسای دانشگاه‌های بزرگ دنیا از جمله دانشگاه جرج تاون آمریکا به منظور تبادل استاد برای راه اندازی بخش آموزش زبان فارسی در این دانشگاه بزرگ از منظر اهمیت علمی دانشگاه فردوسی در آن زمان، درخور توجه و شاهدی بر آوازه خوب این دانشگاه است.