فرزانه شهامت | شهرآرانیوز؛ دیدن پیامد‌های منفی اش نیز خیلی دور نیست. عمرتان بلند و سرتان سلامت، تا همین بیست سال آینده نتیجه اش را خواهید دید؛ بدون آنکه فرصتی برای جبران باشد. به بیان دیگر، کشور در دهه‌های پیش رو از لحاظ جمعیتی در یک سیاه چاله جمعیتی می‌افتد، اگر با همین فرمان پیش برویم. در گزارشی که می‌خوانید، به زبان صریح آمار صحبت می‌کنیم؛ با اعدادی که برخی از آن‌ها برای نخستین بار منتشر می‌شود و انتخاب بین دوراهیِ موافق افزایش جمعیت بودن یا نبودن را راحت‌تر می‌کند.
آمار‌ها می‌گوید که در شاخص‌های جمعیتی، وضعیت خراسان رضوی یک آب شسته‌تر از میانگین کشور است، اما این وضعیت در همه شهرستان‌های خراسان رضوی یکنواخت نیست. به طور مثال، کلان شهر مشهد و نواحی تابعه اش که شهرستان مشهد را تشکیل می‌دهند، وضعیت جالبی ندارند و در مقابل، شهرستان خواف، تایباد، زاوه و تربت جام در زمره شهرستان‌هایی هستند که عملکرد بهتری در این شاخص‌ها داشته اند.
خبر نسبتا خوب اینکه در سال ۱۴۰۰، این شاخص‌ها در کشور تقریبا ثابت مانده اند و آن شیب تندی که در سال‌های پیش به سمت ته دره در پیش گرفته بودیم، ثابت مانده است. خبر را اوایل همین ماه، سرپرست دبیرخانه شورای ملی جمعیت اعلام کرد و گفت: در سال ۱۴۰۰ کاهش نرخ رشد جمعیت متوقف شد و این امید را زنده کرد که رشد جمعیت ایران به سمت صفر و منفی شدن نرود. حسام الدین علامه این را هم گفت که قبلا پیش بینی می‌شد در سال ۱۴۳۰ رشد جمعیت، متوقف و بعد از آن منفی شود، اما با روند کنونی با گذشت ۱۰ سال، ممکن است رشد جمعیت دیگر متوقف نشود.
درباره اینکه چرا این توقف خوشایند رخ داده است، نه می‌شود دلیلی قطعی آورد و نه روی ادامه اش طی امسال و سال‌های آتی حساب باز کرد. ماجرا پیچیده‌تر از این وعده هاست و نیاز به یک پژوهش درست و کامل دارد. صالح قاسمی، دبیر مرکز مطالعات جمعیت درباره این توقف، فقط چند گمانه را مطرح کرده است، مثل بهره مندی موالید دهه شصت از آخرین فرصت‌های باروری خود، تأثیر گفتمان جمعیت و فرزندآوری در جامعه و رهایی جامعه از فشار‌های شدید روحی روانی ناشی از کرونا. هر چه هست همچنان نرخ باروری در کشور روی ۱.۶ فرزند به ازای هر زن مانده است که تا سطح جانشینی، فاصله معنادار‌ی دارد به بیان دیگر صفر شدن نرخ رشد جمعیت کشور در حدود پانزده سال آینده کاملا متصور است.
بخشی از اعداد و شاخص‌های جمعیتی را که در ادامه می‌آید بعد از پیگیری‌های مستمر و پاسکاری میان اداره کل ثبت احوال خراسان رضوی و دانشگاه علوم پزشکی مشهد به دست آوردیم. پیش از مطالعه آن‌ها توصیه می‌کنیم خواندن این چند خط تعریف را از دست ندهید تا در درک آمار جمعیتی، یک سروگردن بالاتر از دیگران باشید.
از رایج‌ترین شاخص‌های باروری میزان خام ولادت یا همان CBR است که نشان می‌دهد به ازای هر هزار نفر جمعیت چه تعداد واقعه ولادت رخ داده است. این میزان در خراسان رضوی در سال ۹۹، کمی بیشتر از ۱۶ بود و باعث شد استان ما از نظر نرخ ولادت بعد از سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خوزستان و هرمزگان در رتبه پنجم کشوری قرار بگیرد که به معنی باروری بالا در استان نسبت به معدل کشور است.
این میزان در سال ۱۴۰۰ برای خراسان رضوی ۱۵.۷ ثبت شده است. آن طور که مسئول واحد آمار اداره کل ثبت احوال خراسان رضوی به شهرآرا می‌گوید میزان خام ولادت در شهرستان مشهد ۱۶.۲ است و تایباد و خواف به ترتیب با ۲۸ و ۲۵ در صدر شهرستان‌های استان قرار دارند.
این شاخص که بین متخصصان به GFR مشهور است، دید بهتری نسبت به شرایط جمعیت ارائه می‌کند، چون در میزان خام ولادت، همه جمعیت لحاظ می‌شود، اما در میزان باروری عمومی، تعداد ولادت‌ها نسبت به جمعیت زنان در سن باروری یعنی پانزده تا ۴۹ سال بررسی می‌شود. این شاخص در سال ۹۹ در خراسان رضوی در هر ۱۰۰۰ زن ۵۹.۷ بود.
اهمیت این شاخص برای اهل فن، چندبرابر است، چون میزان باروری کل یا همان TFR می‌گوید هر یک از زنان جامعه در طول دوران باروری خود (از پانزده تا ۴۹ سال) چند فرزند به دنیا می‌آورند. این شاخص در خراسان رضوی در سال ۹۹، برابر با ۱.۷ بود؛ یعنی متوسط تعداد فرزندان زنان خراسان رضوی در این سال، کمتر از دو فرزند بوده است. مدیر سلامت جمعیت خانواده و مدارس دانشگاه علوم پزشکی مشهد در گفتگو با شهرآرا میزان این شاخص را در سال ۱۴۰۰ برای شهرستان مشهد ۱.۸ اعلام می‌کند. شهرستان‌های تایباد با ۳.۲۴ و خواف با ۳.۲۱ در صدر شهرستان‌های خراسان رضوی قرار دارند.
این شاخص که به صورت خلاصه GRR خطاب می‌شود، روی تعداد دختران تمرکز می‌کند. دلیل آن واضح و ازاین قرار است که اگر بنا به زاد و ولدی باشد، توسط دختران صورت می‌گیرد و جمعیت آن‌ها به نوعی، پیش بینی کننده جمعیت آینده است. تجدید نسل ناخالص نشان می‌دهد از هر یک از زنان در طی دوران ۳۵ساله باروری، چند دختر متولد می‌شود. به عبارت دیگر چه تعداد دختر جایگزین مادرانشان می‌شوند. اگر کمتر از یک باشد، تجدید نسل صورت نمی‌گیرد و جمعیت منفی می‌شود.
اگر بزرگ‌تر از یک باشد تجدید نسل اتفاق می‌افتد و با فرض ثابت ماندن مرگ ومیر، جمعیت افزایشی خواهد بود. اگر میزان تجدید نسل برابر با یک باشد، یعنی به محدوده خطر نزدیک شده ایم، درست مثل وضعیت استان در سال ۹۹. این را که هر مادر فقط یک دختر جایگزین خود کند بگذارید کنار تغییر سبک زندگی در نسل‌های جدید و اینکه کاملا محتمل است باروری دختران پایین‌تر از مادرانشان باشد و شاهد کاهش باروری و رشد منفی جمعیت باشیم.