نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ برابر اطلاعات سیاهه شده در اسناد کاهی بر جای مانده، ایرانی‌ها تا شروع قرن ۱۴ در امور مالی و بانکی وابسته به خارجی‌ها بودند و روسیه و انگلیس بدون داشتن رقیب جدی در میدان سرمایه‌های ایرانی جولان می‌دادند و هر روشی را برای رسیدن به سود بیشتر به کار می‌گرفتند. همین بود که تأسیس بانک ایرانی برای پایان دادن به تاخت وتاز خارجی‌ها در بازار سرمایه ایرانی، ضروری می‌نمود و این اتفاق خوش، با ورود به قرن چهاردهم خورشیدی رخ داد.
در واقع سال ۱۳۰۴ خورشیدی بود که بانک سپه پهلوی در ایران راه‌اندازی شد تانامش به عنوان نخستین بانک ایرانی مطرح شود، ولی مهم‌ترین تلاش ایرانی‌ها برای ساخت بانک ایرانی به تأسیس بانک ملی ایران در سال ۱۳۰۷ باز می‌گردد که با وجود کارشکنی خارجی‌ها به نتیجه می‌رسد. در ادامه تاسیس بانکهای ایرانی، بانک فلاحتی وصنعتی در سال ۱۳۱۲ فعالیت خود را شروع و به مرور زمان، نامش به بانک کشاورزی تغییر می‌کند.
بانک رهنی ایران هم در سال ۱۳۱۸ در زمینه رهن و مسکن تاسیس می‌شودکه این نیز بعد‌ها به بانک مسکن تغییر نام می‌دهد. همچنین بانک بیمه ایران و بانک رفاه کارگران در سال‌های ۱۳۳۷ و ۱۳۴۰ به جمع بانکهای ایرانی افزوده می‌شوندتا اندک اندک بانکداری در ایران جان بگیرد. پس از انقلاب، اما با مطرح شدن موضوع بانکداری اسلامی، روز ۱۰ شهریور را در تقویم‌ها به این نام ثبت می‌کنند تا مابه همین مناسبت در سطر‌های پیش رو به تاریخ تاسیس نخستین بانکهای ایرانی در مشهد قدیم بپردازیم.
در دوره قاجار است که پای دولت‌های خارجی برای تأسیس بانک، به ایران باز می‌شود. دقیق‌ترش این است که انگلیس و روسیه موفق می‌شوند امتیاز تأسیس بانک را از حکومت بگیرند و در ایران فعالیت کنند. «بانک استقراضی روس»، یکی از این بانک‌ها ست که پایش به مشهد می‌رسدو تجار مشهدی هم برای تجارت با روس‌ها به ناچار با این بانک واردمراوده می‌شوند. در اردیبهشت ۱۲۸۱ خورشیدی، شعبه مشهد این بانک خارجی افتتاح می‌شودو خبرش در روزنامه «ادب» به چاپ می‌رسد. اراضی تقی آباد، نخستین مکان حضور این بانک بود در حالی که مسئولان آن در باغ خونی مستقر بودند.
این بانک در امور بانکی، فروش تمبر و کار‌های پستی نیز فعالیت می‌کرد و حدود ۳۰ کارمند داشته و دو تن از مشتریان خاصش نیز، حاج کاظم ملک التجار و پسرش حاج حسین ملک بودند. بانک استقراضی روس همچنین رابطی برای تجارتخانه‌های روسی بوده تا پول مورد نیاز تجار روسی را تأمین کنند. این بانک در مشهد حدود سال ۱۳۰۰ خورشیدی، طبق ماده ۵ معاهده ۱۹۲۱ میلادی به ایران تفویض می‌شود. در شماره ۷۹ روزنامه «تازه بهار» به موضوع تحویل بانک روس به ایران اشاره شده است. پس از آن، بانک به میکائیل بیک غنی اف تحویل گردیده تا از طرف دولت ایران رئیس بانک باشد.
یک فیلم قدیمی گرفته شده است/ در جایی حوالی خیابان ارگ
بانک شاهنشاهی، بانک دیگری است که در مشهد شعبه داشته و بخش مهمی از مراودات مالی انگلیس‌ها را به انجام می‌رسانده است. سال ۱۲۷۰ خورشیدی این بانک که ابتدا نزدیک مسجد شاه قرار داشته، ولی بعد‌ها به میدان ارگ انتقال یافته، با سه کارمند اروپایی و یک کارمند ایرانی، کار خود را در این شهر آغاز می‌کند. برابر اسناد، وظیفه این بانک تأمین هزینه‌های نیرو‌های نظامی انگلیسی بوده که در شرق ایران و مشهد حضور داشتند.
برای نمونه در گزارشی آمده است که ۱۲ گاری پول نقد از تهران برای بانک شاهی مشهد فرستاده شده تا هزینه‌های قشون انگلیس تأمین شود. بانک شاهنشاهی شعبه مشهد در ابتدای قرن ۱۴ مدتی تعطیل می‌شود و تجار مشهدی را با مشکلات بسیاری روبه رو می‌کند. در این دوران است که حاجی عبدالحسین تهرانی، مجلل التولیه، حاج میرزا یحیی ناظر و میرزا مصطفی سرابی و چند تن از تجار مشهدی درباره تأسیس بانک ملی با سرمایه ۵۰۰ هزار تومان به گفتگو می‌نشینند که البته به نتیجه نمی‌رسد و بانک شاهی دوباره فعالیت خود را از سر می‌گیرد.
بانک شاهی در این روزگار مهم‌ترین بانک مشهد بوده که با ورود و خروج نقره، علاوه بر اینکه تعادل بازار مشهد را بر هم می‌زده بر فقر وکمبود نقدینگی در میان مردم نیز تاثیر می‌گذاشته است آنچنان که باعث ورشکستگی تجار مشهد در اوایل قرن می‌شود. ایجاد این مشکلات توسط بانک شاهی بعد‌ها سبب می‌شود با تأسیس بانک ملی، بانک شاهی در نظر مردم کم‌اهمیت شود. در نهایت نیز این بانک در سال ۱۳۲۹ خورشیدی، بسته و ساختمان آن به حاج حسن آقا صیرفی واگذار می‌گردد.
با اینکه تلاش ایرانی‌ها برای ایجاد بانکداری مستقل از دولت‌های خارجی در سال ۱۳۰۰ با تأسیس بانک ایران، عملی می‌شود، ولی تا سال ۱۳۰۱ هر بانکی که در مشهد راه اندازی شده، رد پای روس‌ها در آن مشهود بوده است آنچنان که در همین سال‌ها کلنل محمد تقی خان پسیان نیز تلاش می‌کندیک بانک ایرانی مستقل از خارجی‌هادر مشهد تأسیس کند، اما با مرگ وی این رویا نیز به خاک سپرده می‌شود. در ادامه یارمحمد خان افشار امور بانک ایران را بر عهده می‌گیرد و برای تجارت بین المللی تلاش می‌کند. البته فعالیت بانک ایران هم در مشهد چندان ادامه نمی‌یابد و مدتی بعدساختمان آن نیز به اداره مالیه واگذار می‌گردد.
رویای تأسیس بانک ملی اگر چه از دوره قاجار همراه ایرانی‌ها بود، ولی جرقه تشکیل این بانک در سال ۱۳۰۶ گُر می‌گیرد و قانون آن به تصویب مجلس شورای ملی می‌رسد تا در ۲۰ شهریور ۱۳۰۷ بانک ملی در تهران افتتاح شود. کمتر از یک سال پس از تأسیس بانک ملی تهران نیز، مطالعه برای ایجاد شعبه مشهد آغازمی‌شود. طبق مطلبی که در روزنامه «آزادی» به چاپ رسیده است، در آن زمان در بازار مشهد، ۲۰ هزار تومان پول نقد یافت نمی‌شده و تأسیس این بانک، نقش مهمی در رونق اقتصادی این شهر ایفا می‌کند.
مسیو کارل، رئیس تشکیلات بانک ملی، برای بررسی این موضوع و کمتر از دو ماه بعد، دکتر یونگ آلمانی برای تأسیس این بانک به مشهد می‌آیند. ۳۰ مرداد ۱۳۰۸ جشن افتتاحیه این بانک که در محل بانک استقراضی سابق تأسیس شده بوده، برگزار و شرح گزارش آن روز ۶ شهریور ۱۳۰۸ در روزنامه اطلاعات و آزادی به اطلاع مشهدی‌ها می‌رسد.
در این گزارش گفته شده که این بانک در عمارت مالیه و با حضور میهمانان شهری و تجار و کسبه افتتاح شده است. امیرلشکر شرق، اسدی نایب التولیه و استاندار خراسان، در این مراسم حضور دارند و دکتر یونگ، رئیس بانک و اسدینایب‌التولیه آستان قدس نیز در آن سخنرانی می‌کنند. جالب است بدانید، نخستین اقدام بانک ملی، تبدیل اسکناس‌های ولایات بدون دریافت صرف به پول نقد بوده است. این بانک همچنین با اداره گمرک مشهد به مکاتبه پرداخته و فهرست واردات و صادرات را بررسی می‌کند. حضور این بانک در مشهد که به کاستن دخالت بیگانگان منجر شده بوده، بسیار اهمیت داشته است.
بعد از دکتر یونگ، مسیو شئون برگز رئیس شعبه مشهد می‌شود که مأموریتش در ۲۰ مهر ۱۳۱۴ پایان می‌یابد و پس از آن ایرانی‌ها بر این مسند می‌نشینند. پس از این است که بانک ملی شعبه مشهد به پشتوانه‌ای مالی برای ادارات از جمله بلدیه (شهرداری) تبدیل شده و با قرض دادن ۴ هزارتومان به آن، در ساخت ساختمان‌های مهم، تعمیرات، تسطیح و سنگ فرش خیابان‌های مشهد، نقشی موثرایفا می‌کند. بانک ملی در مشهدالرضا (ع) از مؤسسات مدرن محسوب می‌شده و به افراد متخصص اتکا می‌کرده است.
شاهد این سخن نیز آگهی استخدام بانک ملی شعبه مشهد در ۸ آذر ۱۳۱۶ خورشیدی است که داشتن تصدیق دوره دبیرستان، سن کمتر از ۳۰ سال و دانستن یکی از زبان‌های خارجی، جزو شروط اولیه استخدام بوده است.
همچنین طبق گزارش روزنامه «آفتاب شرق» بانک ملی شعبه مشهد از سال ۱۳۱۷ اعلام می‌کند، مانند شعبه تهران، گواهی نامه صدور می‌فروشد. این تصمیم به رونق کار بازرگانان مشهدی و بانک ملی در مشهد می‌انجامد. در سال ۱۳۲۵ دو شعبه بانک ملی در این شهر فعال بوده که یکی از آن‌ها در بازار مشهد قرار داشته است.
سال ۱۳۲۸ مهم‌ترین شعبه بانک ملی ایران در مشهد افتتاح می‌شود؛ یک ساختمان زیبا و بزرگ که تبدیل به یکی از سازه‌های شاخص خیابان ارگ می‌گردد؛ مهم‌ترین خیابان شهر که میدان عمومی بخش دولتی شهر بوده است. این خیابان همچنین همان جایی بود که آیین سان قشون و در برخی موارد، اعدام‌ها را در آن برگزار می‌کرده‌اند.
در این میدان همچنین از یک سو کلانتری واقع بوده و در سوی دیگر آن، هتل پارس و اداره ثبت قرار داشته است. آزمون راهنمایی ورانندگی مانند دوچرخه نیز در آنجا برگزار می‌شده تا برای شرکت کنندگان گواهی دوچرخه صادر شود. بخش بزرگی از این میدان پر رفت وآمد مشهد سال ۱۳۲۸ تبدیل به ساختمان بانک ملی می‌شودتا مهم‌ترین شعبه این بانک در این معبر افتتاح شود. این ساختمان که میان مردم هنوز هم به نام «بانک ملی مرکزی» شناخته می‌شود، همچنان ابهت خود را حفظ کرده است و با همان رونق سابق، به کار خود ادامه می‌دهد.
طی سال‌های اخیر، تغییراتی در حاشیه این بنا داده شده است؛ مثل اینکه یک شعبه شبانه روزی بانک نبش کوچه ثبت و چند عابر بانک در نزدیکی در ورودی بنا نصب و در تاریخ ۱۶ اسفند ۱۳۸۴ نیز به عنوان بنایی متعلق به سال‌های ابتدایی حکومت پهلوی دوم، با نام «بانک‌ملی مرکزی» در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.
بنا با توجه به ظاهر و سبک معماری، از همان ابتدا برای بانک ملی ساخته شده و از این رو «بانک مرکزی» نامیده شده است. اکنون نیز شعبه کارگشایی بانک ملی و موزه بانک ملی در آن فعال است. اواخر دهه ۳۰ ایستگاه ماشین‌های تربت جام در مشهد مقابل بانک ملی قرار داشته است. این ماشین‌ها از تربت جام می‌آمدند و مسافران را جلو باغ ملی پیاده می‌کردند. البته این مکان به شکل گاراژ نبوده، بلکه مانند یک ایستگاه تاکسی بوده، درست پشت بانک ملی، در همان محدوده‌ای که در ابتدای ایجاد خیابان ارگ، گمرک مشهد قرار داشته و اکنون اداره دخانیات خراسان قرار دارد.
احد قدس که سالیان سال است در فروشگاه پارچه فروشی «یکتا» شغل پدرش را ادامه می‌دهد، از کاسبان قدیمی خیابان با اصالت ارگ است. پای صحبت‌های او می‌نشینیم تا درباره یکی از ساختمان‌های اصیل مشهد که از قدیم به یادگار مانده است، برایمان بگوید. او یکی از مشتریان وفادار قدیمی‌ترین بانک مشهد و همچنان ارتباطش را با آن حفظ کرده است. تنها کارت خوانی که به تلفن مغازه او اتصال دارد و کار مشتری هایش را راه می‌اندازد، متعلق به این بانک قدیمی است. تنها دسته چکی که در کشو میزش دارد و موقع خرید زیر آن را امضا می‌کند، متعلق به این شعبه است و تنها حسابی که در همه این سال‌ها مراودات مالی اش را پشتیبانی کرده است، نیز مربوط به این بانک است.
او از زمان دبیرستان که شهریه اش را باید به مدرسه پرداخت می‌کرده به ساختمان استوار بانک با آن اتاق‌های بزرگ، سقف‌های بلند، ستون‌های محکم، پنجره‌های وسیع و نرده‌های پرکار و منحنی شکل رفت وآمد داشته است. اکنون نیز گاهی برای یادآوری آن خاطرات خوش به صحن بانک قدم می‌گذارد و با همه کارمندان آن، که این کاسب قدیمی خیابان ارگ را می‌شناسند، حال واحوال می‌کند. بسیاری از کارمندان بانک در این سال‌ها مشتری آقای قدس بوده اند.
قدس می‌گوید که پدرش در همان سال نخست که اولین بانک مشهدتأسیس شد، در آن حساب باز کرده و از نخستین مشتری‌های بانک ملی مرکزی بوده است. قدمت پارچه فروشی یکتا نیز با ساختمان بانک ملی مرکزی تقریبا یکی است. حساب چهار رقمی پدر که از نخستین مشتری‌های این بانک بوده، در طول سال‌ها یکی از راه‌های داد وستد مالی او بوده است. بعد‌ها که احد همراه پدر می‌شود، با وکالت پدر، این حساب تبدیل به حساب مشترک آن دو می‌شود.
در سال ۶۷ که پدر فوت کرد، بانک او را مجبور می‌کند حساب دیگری باز کند و حساب پدر در بانک بسته می‌شود. این بازاری قدیمی راسته ارگ تنها حساب بانکی اش را در همان سال ۶۷ در این بانک می‌گشاید که تا کنون نیز این حساب فعال است. احد قدس می‌گوید: همه بازاری‌ها و قدیمی‌های راسته ارگ، از قدیم در این شعبه بانک حساب داشتند و نقش مهمی در مراودات مالی تجار مشهدی و بازاری‌های خیابان ارگ ایفا می‌کردند. بانک کارمند‌های بسیاری داشت تا به امور مالی مشتریان برسند.
او به میدان ارگ نیز که بعد‌ها تبدیل به بانک می‌شود، اشاره و یادآوری می‌کند که شب‌ها ارتش در آن موزیک می‌نواخته است.