جان دوباره در پاییز

سیده نعیمه زینبی
دبیر شهرآرا محله
به دنبال ردپای برگ‌هاییم. جایی که کیسه‌های روی هم در بوستان غدیر انتظار نیسان آبی رنگی را می‌کشد که قرار است همسفر او در بخشی از راه در مسیر تکامل باشد. در چرخه زندگی برگ‌هایی که جمع‌آوری شده‌اند، یک اتفاق مبارک باعث شده تا آن‌ها دیگر زباله نباشند. آن‌ها با همان تن بی‌جان و رها شده از درخت زندگی دوباره به زندگی بر می‌گردند. انگار پاییز رستاخیز برگ‌ها شده و آن‌ها قرار است دوباره جان بگیرند. برگ‌ها این بار قرار است به کود‌برگ تبدیل شوند و دوباره جان بخش گیاهان دیگر باشند. جان باشند برای خاک و زندگی باشند برای گیاهان دیگر. به دنبال سرمنشأ این اتفاق به سازمان مدیریت پسماند شهرداری مشهد می‌رسیم. جایی که قرار است میعادگاه برگ‌های پاییزی شهر باشند. برگ‌ها پس از ادای وظیفه در شاعرانه کردن پاییز و نواختن موسیقی زیر پای عاشقان حالا به کار دیگری مشغول می‌شوند. آن‌ها بخشی از یک فرایند می‌شوند که قرار است در جان بخشی دوباره به کار گرفته شوند. گل‌ها و گیاهان و درخت‌هایی که قرار است زیبایی‌بخش بهار شهرمان باشند با خاکی که این برگ‌ها بخشی از ترکیب آن هستند، حالشان عوض می‌شود. حسن‌زاده، مدیر اجرایی سازمان مدیریت پسماند، برای ما از کاری که چند سال است در مشهد آغاز شده است می‌گوید و ما به محل تولید خاک ترکیبی حاصل از برگ‌ها می‌رویم تا از سرنوشت نهایی برگ‌های منطقه مطلع شویم.

پاییز می‌رسد ولی...
به دنبال سرنوشت برگ‌هاییم. برگ‌هایی که هر روز از میان کوچه‌ها و خیابان‌های این شهر جمع می‌شود. آن‌ها بعد از روییدنشان بر بلندای درختان، سبزی و لطافتشان رخ‌نمای شهر شده است و بهار را به تابستان رسانده‌اند. حالا نوبت پاییز است که خودی نشان دهد تا برگ‌ها در نقشی دیگر فضای شهر را شاعرانه کنند. برگ‌ها یکی یکی تسلیم خنکای هوا می‌شوند و رنگ عوض می‌کنند. زرد و قرمز و نارنجی. فضای شهر در هم می‌شود. بوستان‌ها یکی یکی حال و هوای عاشقانه پاییز را به خود می‌گیرند. انگار مشاطه‌گری ماهر افتاده به جان درخت‌ها تا آن‌ها را برای عروسی زمستان آماده کند. برگ‌ها دل از درخت جدا می‌کنند و زیر پای عاشقان موسیقی پاییز را می‌نوازند و سکوت بوستان را می‌شکنند. در بوستان‌های شهر که برگ‌ها سرمای پاییز را برنتابیده‌اند، رنگ عوض می‌کنند و آسمان را به زمین می‌رسانند. چتر برگ‌ها به زمین می‌رسد تا نقش فرش دلربای پاییز خیابان‌های همیشه سیاه را رنگی کند. کارگران نارنجی‌پوش آن‌ها را در میان کیسه‌های سفید جا می‌دهند و گوشه‌ای می‌گذارند. منطقه ۷ که سرسبزترین منطقه شهری مشهد محسوب می‌شود به زیباترین شکل خودش در می‌آید. سرسبزی بهار و پختگی تابستان به رنگ‌های پاییزمی رسدو درختان برای دل‌فریبی کم نمی‌گذارند. بوستان غدیر که همیشه پذیرای زائران حضرت رضاست رؤیایی شده است. دریاچه گسترده‌اش در پهنه بوستان در محاصره برگ‌های رنگی هستند تا پاییز نشاط نارنجی داشته باشد. بوستان میرزا کوچک خان که محل کاستن خستگی زائرانی است که از گشتن در بازار‌های هفده شهریور خسته شده‌اند یک نمای زیبای عکس‌های پاییزی می‌شود. بوستان ریحانه برای بانوان خود را آراسته است. یک فضای جنگلی متفاوت با بوستان‌های شهری. بوستان‌های سرور، شادی، گلشید، سبحان، سلام، گل ختمی، صفاعلی، اختر، اقاقیا، شاهین، گلایل همه در این بزم شهری حاضرند تا منطقه ۷ به زیباترین شکل ممکن چشم‌نواز مجاوران و مسافران باشد و برگ‌ها نقاش چیره دست و نقش اصلی این میدان هستند.

برگ‌ها جمع می‌شوند
کارگران با لباس‌های هم‌رنگ طبیعت به سراغ برگ‌ها می‌روند و آن‌ها را جمع می‌کنند. بوستان‌های منطقه و خیابان‌هایی که درختان در حاشیه آن سایه آسای عابران هستند. امسال برگ‌ها در ۳ بوستان غدیر، سلام و میرزا کوچک‌خان فرش زیر پای عابران بود و جمع‌آوری نشد. اما در تمام منطقه برگ‌های پاییزی از سوی زحمتکشان خدمات شهری منطقه جمع شد. کارگرانی آن‌ها را آرام و جدا از زباله‌ها جارو می‌زدند و در یک گوشه روی هم تلنبار می‌کردند. فقط اندک دقتی ما را به این اصل می‌رساند که کارگران حواسشان به برگ‌هاست. آن‌ها را داخل سطل‌های زباله نمی‌ریزند و نمی‌گذارند با سرجارو‌ها مخلوط شوند. پس اگر قرار نیست این برگ‌ها به محل دفن زباله‌ها بروند قرار است چه اتفاقی برایشان بیفتد؟ اگر افتادن مرگ برگ نیست و خش خش آن‌ها موسیقی مرگ نیست که برای عابران نواخته می‌شود پس چه اتفاق دیگری ممکن است بیفتد؟ برگی که در تمام عمر لطیفش جز مهر و سایه و زیبایی نپراکنده است انصاف نیست که در آخرین مرحله زندگی‌اش از طبیعت جدا شود و با زباله‌هایی که جز دردسر نیستند دفن شوند. برگ‌ها هم شاید دوست ندارند در پایان عمر شریفشان از مادر طبیعت دور شوند و به جایی که به آن تعلق ندارند، بروند. این اتفاق تلخ شاید تا چند سال پیش پایان چرخه سودمندی را برای آن‌ها رقم می‌زد، اما حالا دیگر قرار نیست این اتفاق بیفتد.

کوه برگ‌ها!
زمین ۵ هکتاری سایت شماره ۳ سازمان پسماند همان جایی است که میعادگاه برگ و شاخه‌هاست. جایی که حدود دو و نیم هکتار آن به پروژه خاک ترکیبی تعلق دارد تا به وضعیت برگ‌ها و شاخه‌هایی که به آنجا می‌رسد، سامان بدهد.
جهان دیده، کارشناس مستقر در محل، با ما همراه می‌شود تا تمام مراحل کار را نشان بدهد. برگ‌ها در یک چاله عریض و طویل مستطیلی شکل روی هم ریخته شده‌اند. کوهی از برگ‌ها که به داخل چاله منتقل می‌شوند. کارگران به میان برگ‌ها می‌روند و زباله‌ها و پلاستیک‌هایی را که در میان برگ‌ها پنهان شده‌اند، از دل آن‌ها بیرون می‌کشند. برگ‌ها پاک می‌شوند و برای رفتن به مرحله بعدی آماده می‌شوند. لودر به استقبال برگ‌های تمیز شده می‌آید و آن‌ها را به داخل کانالی که برای دفن برگ‌ها آماده کرده‌اند، هدایت می‌کند. برگ‌های خام هنوز در آغوش هم جا خوش نکرده‌اند. برگ‌ها کوهی نرم و پفکی است آمیخته از رنگ‌های طلایی، قهوه‌ای، زرد و قرمز که از نقاط مختلف شهر به اینجا رسیده‌اند تا طرحی نو دراندازند. در ابتدای ورود برگ‌ها ماشین حمل به سمت کانال می‌آید و در آستانه آن می‌ایستد. کارگران همراه برگ‌ها را از کیسه‌ها خارج می‌کنند و برگ‌ها در باد شروع به رقصیدن می‌کنند. برگ‌هایی که گاهی باران خورده و خیس هستند و گاه خشک و سبک. همه نایلون‌ها در ورودی کانال تخلیه می‌شوند. راننده وانت روزی دو بار برای تخلیه برگ‌ها به اینجا می‌آید.

شروع تبدیل به خاک برگ
معمولا در بوستان‌ها و خیابان‌های منطقه و جا‌هایی که به او اعلام می‌کنند که برگ‌ها دپو شده‌اند به دنبال این میهمانان پاییزی می‌رود و آن‌ها را به اینجا می‌آورد. برگ‌ها لایه لایه به داخل کانال می‌رود و روی هر لایه آبدهی و مواد مخصوص ریخته شده و دوباره لایه دیگری برگ روی آن ریخته می‌شود تا روند تجزیه آن تسریع شود. برگ‌ها حدود ۹ ماه تا یک سال طول می‌کشد تا به خاک برگ تبدیل شود. آ‌ن‌ها در طول سال چند بار از کانال تخلیه و هوادهی می‌شود. خاک برگ رسیده شباهت زیادی به خاک دارد. خاک برگی که در مجاورت کانال برگ‌های دپو شده، محصول برگ‌های پارسال است.
جهان دیده که مسئول ایستگاه جامع خدمات شهری میثاق است می‌گوید: «بیشتر موادی را که اینجا استفاده می‌شود، خودمان تأمین می‌کنیم. برگ‌هایی که از سطح شهر از مناطق مختلف در پاییز جمع‌آوری می‌شود و کاربری خاصی ندارد به اینجا می‌آید تا ما یک خاک برگ مناسب داشته باشیم. ما می‌خواهیم محصول را تجزیه کنیم و کیفیت آن را ارتقا بدهیم. بعضی مواد سرعت تجزیه را بیشتر می‌کنند، ولی کیفیت را می‌کاهند که ما در فرایند تهیه خاک برگ استفاده نمی‌کنیم. ما محصول ارگانیک می‌خواهیم که به مرور زمان به طبیعت ضربه نزند. خاک برگ خاک به علاوه برگ نیست. خاک برگ، برگی است که آن‌قدر تجزیه شده که به خاک تبدیل شده است. میزان انتقال برگ در هر روز بستگی به برگ‌ریزان و خزان دارد. آبان و اوایل آذر بیشترین حجم برگ به مرکز منتقل شد. الان دیگر بیشتر برگ‌ها جمع‌آوری و انتقال کمتر شده است.»

سرشاخه و چیپس چوب!
البته خاک‌برگ فقط بخشی از فرایند تولید خاک ترکیبی است. تهیه چیپس چوب قسمت دیگری است که به این فرایند کمک می‌کند. سرشاخه‌هایی که از هرس درختان در سطح شهر و بوستان‌ها جمع‌آوری می‌شود هم بیرون ریخته نمی‌شود. شاخه‌هایی که تا وقتی روی درخت است به طراوت و زیبایی شهر کمک می‌کند وقتی هم که به پایان زندگی‌شان نزدیک می‌شوند در این فرایند به زندگی دوباره تبدیل می‌شوند. شاخه‌ها هم همان مسیری را می‌پیمایند که برگ‌ها. در فصل هرس درختان ورود سرشاخه به سایت بیشتر می‌شود. قسمت بزرگی از فضا به شاخه‌ها اختصاص دارد. شاخه‌هایی که روی هم تلی از چوب ساخته‌اند. دور تا دور دستگاه چیپس ساز جمع شده‌اند تا به مرور از دستگاه خردکن بگذرند و چوب‌ها را به قطعات کوچک تبدیل می‌کنند. کارگری که کلاه ایمنی روی سر گذاشته یکی یکی چوب‌ها را برمی‌دارد و به چرخ دنده‌های دستگاه خرد کن می‌سپارد. چوب با حرکت ریل پایین وارد دستگاه و خرد می‌شود. چوب‌های ریز شده که با توجه به نیاز به مقدار دلخواه کوچک شده‌اند با کمک «جت‌فن» از دستگاه بیرون ریخته و روی هم تلنبار می‌شود. گرده چوب فضا را در بر گرفته است. پرتاب ریزچوب‌ها مانع از نزدیکی ما به دستگاه می‌شود. صدای خرد شدن چوب و برخورد ریزه‌های چوب به دیواره‌های کانال خروج سکوت سایت را شکسته است تا جایی که در محدوده دستگاه صدا به صدا نمی‌رسد. هرچقدر برگ‌ها آرام هستند چوب‌ها جنب و جوش دارند. چیپس‌های تولید شده با کمک لودر به داخل کانالی که برای آن‌ها از قبل ساخته شده است، منتقل می‌شوند. خرد شدن روند تجزیه را شتاب می‌دهد. میزان خردشدگی و قطر قطعات هم در این مدت مؤثر است.
جهان دیده می‌گوید: «شاخه‌ها نسبت به برگ‌ها سرعت تجزیه کمتری دارند. بسته به خاکی که در آن استفاده می‌شود ممکن حتی تا ۳ سال زمان برای تجزیه سرشاخه‌ها نیاز باشد. گاهی نیاز داریم تخلخل خاک زیاد شود که می‌شود ظرف یک سال آن را تولید کرد. در حقیقت ذرات ریزتر را می‌توانیم در طول یک سال تجزیه کنیم و ذرات درشت‌تر حدود ۲ سال زمان نیاز دارد. پیش از این چیپس چوب از شمال کشور تهیه می‌شد و حالا با استفاده از این فرایند شاخه‌هایی که بخشی از فضای دفن زباله را به خود اختصاص داده‌اند به طبیعت بازگردانده می‌شوند.»

پایان تولید و آغاز توزیع!
جهان دیده می‌گوید: «یکی از نیاز‌های رشد گیاه، مواد آلی خاک است که باید تأمین شود. خاک ایران از این لحاظ ضعیف است. در بعضی نقاط خاک حدود ۵ /۰ درصد مواد آلی دارد که باید به ۳ تا ۴ درصد برسد. یکی از مواد آلی، کود دامی است. هر نوع ضایعات کشاورزی و آلی می‌تواند به افزایش حاصل‌خیزی خاک کمک کند. ما در این مسیر به خاک کمک می‌کنیم. مواد آلی قلب کشاورزی پایدار است. ما از موادی که تحت عنوان ضایعات استفاده می‌شوند، استفاده بهینه و متناسب با نیاز داریم.» بخش دیگری از مواد اولیه خاک ترکیبی تهیه خاک زراعی است که معمولا از قسمت‌هایی از شهر که خاک‌برداری و گود برداری انجام می‌شود تهیه می‌شود. خاک‌هایی که آزمایش می‌شوند و به درد تهیه خاک زراعی می‌خورند به اینجا منتقل می‌شوند. خاک ترکیبی به همراه خاک برگ و چیپس چوب و گرانول‌های کمپوست و دیگر مواد دیگر با هم ترکیب می‌شوند و به خاک حاصلخیز تبدیل می‌شوند. خاک ترکیبی چهار نوع است که برای فضای سبز شهر استفاده می‌شود. شهرداری برای فضای سبز مشهد به بستر خاکی مناسب نیاز دارد تا رشد و نمو گیاهان را تضمین کند. جهان دیده می‌گوید: «بسته به نیاز شهر به ما اعلام می‌کنند که چه مقدار خاک ترکیبی می‌خواهند. ما ۴ نوع خاک ترکیبی داریم که با توجه به کاربری آن تعریف می‌شود. خاک چالکود، فلاورباکس‌ها، روتبال و باغچه. هرکدام فرمول و مواد اولیه خاص خودش را دارد. همه به صورت تخصصی آنالیز شده و با توجه به نیاز گیاه ترکیب و ساخته می‌شود. نیاز مناطق برآورد و اعلام می‌شود. خاکی که برای گل استفاده می‌شود با آن خاکی که برای درخت استفاده می‌شود متفاوت است.» لودر‌ها طبق نظر کارشناس خاک را با هم مخلوط می‌کنند. کارگران در پشت تل خاک ساخته شده به بررسی خاک ترکیبی مشغول هستند تا زباله‌ها و پلاستیک‌ها
را جمع کنند که ممکن است در خاک پنهان شده باشد. خاک آن‌قدر هم می‌خورد تا یک‌دست و برای استفاده آماده شود. خاک و کمپوست و برگ و سرشاخه‌ها هر کدام به تنهایی می‌توانستند زباله باشند، ولی در این فرایند تبدیل به یک ماده مفید می‌شوند. بیشتر پروژه تولید خاک ترکیبی در پاییز و زمستان است و در طول سال پروژه توزیع خاک ترکیبی بر اساس نیاز مناطق برقرار است.

از سال ۹۵ شروع به کار کردیم
عباس حسن‌زاده مقدم، مدیر اجرایی سازمان مدیریت پسماند، درباره سابقه سازمان برای جمع‌آوری برگ‌ها و پروژه خاک ترکیبی می‌گوید: «از سال ۹۵ سازمان مپ زیرنظر معاونت خدمات شهری مشهد برای اولین بار در کشور شروع به جمع‌آوری برگ‌های شهر و تولید کود از آن‌ها کرد تا با بهره بردن از ظرفیت موجود برای ارتقای کیفیت فضای سبز استفاده شود. خاک تولیدی ما از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. ۴۳ درصد این پروژه خاک زراعی است. این خاک غنی است و می‌تواند به عنوان ماده اولیه به کارگیری شود. علاوه بر آن از مواد مختلفی همچون نخاله‌های ساختمانی بهره می‌گیریم. تمام عملیات ساختمانی که می‌خواهد در شهر انجام شود به صورتی که بخواهد خاک یا نخاله تولید شود باید مدیریت و نخاله‌ها به محلی هدایت شوند. برای اینکه تخلفی نشود شهروندانی که قصد دارند تخریبی انجام دهند، باید از سازمان ما مجوزی بگیرند و برای آن هم باید پیش پروانه داشته باشند و به ما ارائه کنند.» وی درباره اینکه چطور به جمع‌آوری خاک از شهر اقدام می‌کنند، بیان می‌کند: «در این فرایند همکاران ما بر اساس مساحت و زیربنا برآورد اولیه را مدنظر قرار می‌دهند که چقدر خاک و نخاله تولید می‌شود و شهروندان در کجا می‌توانند این خاک و نخاله را تخلیه کنند و مجوز را صادر می‌کنند. استفاده از نخاله‌های ساختمانی به این صورت است که شناسایی اولیه در اداره سامان‌دهی ضایعات ساختمانی انجام می‌شود و خاک را به مشاور ارائه می‌کنند تا روی آن بررسی شود. اگر تشخیص داده شود که این خاک در ترکیب با دیگر مواد مناسب است مقدار مورد نیازشان را اعلام می‌کنند تا خاک برایشان فرستاده شود.»

حدود ۳۲۲ تن برگ!
حسن‌زاده درباره جمع‌آوری برگ‌ها که اساس گزارش ما بر آن است نیز توضیحاتی می‌دهد: «عنصر بعدی برگ است. یکی از مواد اولیه لازم برای ساخت کود برگ است. از ۱۶ آبان تا ۱۶ آذر برگ از خدمات شهری مناطق مشهد برای ما ارسال شده است. تا الان آماری که همکاران به ما اعلام کردند از شهر حدود ۳۲۲ تن برگ جمع‌آوری شده است. سایت میثاق حدود ۵ هکتار است که نیمی از آن برای فراوری خاک اختصاص داده شده است و حدود ۹۰۰ متر مکعب آن برای برگ‌هایی است که آنجا تخلیه می‌شود. در سایت میثاق تحت نظر مشاور به این برگ‌ها آب‌دهی و هوا دهی می‌شود تا به خاک برگ تبدیل شود و برای تهیه خاک ترکیبی در سال آینده استفاده شود. تأکیدی که ما به همکارانمان داریم خالص بودن برگ‌هایی است که به ما تحویل می‌دهند. این ظرفیتی است که با هماهنگی شهرداری مناطق و خدمات شهری مناطق انجام می‌شود تا همکاران ما با بهره بردن از این ظرفیت برگ‌هایی را که جمع‌آوری کردند به جای فرستادن به محل دفن نزد ما بفرستند.»

منطقه ۷، ۱۷ تن برگ تحویلی
مدیر اجرایی سازمان مپ درباره آماری که مناطق مختلف چه میزان به آن‌ها برگ تحویل می‌دهند نیز اظهار می‌کند: «هر منطقه‌ای که برگ می‌فرستد همانجا باسکول می‌شود و ما آمار تقریبی هر منطقه را به تفکیک میزان برگی که تحویل داده است، داریم.
مناطق مختلف با توجه به مساحت، نوع درختان و برگی که تولید می‌شود با هم تفاوت دارند به همین دلیل نمی‌توانیم رتبه‌بندی کنیم و بگوییم کدام منطقه بهتر عمل کرده است. در مجموع حدود ۳۲۳ تن برگ داشتیم. بیشترین برگ را منطقه ۲ تحویل داده که مساحت زیادی دارد و حدود ۷۱ تن برگ تحویل داده و منطقه ۷ حدود ۱۷ تن برای ما فرستاده است. تحویل برگ‌ها برعهده خدمات شهری مناطق و پیمانکارانی که برایشان کار می‌کنند، است. آن‌ها موظف هستند که برگ را در محل تحویل دهند. تمام برگ‌ها به جز سوزنی پذیرفته می‌شود. برگ‌هایی که نزد ما می‌آید مختص به فضا‌های شهری است. شهروندانی که باغ دارند برگ‌های درختان خود را نگه می‌دارند و چال می‌کنند به عنوان خاک برگ از آن بهره می‌برند. البته این آمادگی را نیز داریم که اگر حوزه معاونت خدمات شهری و همکاران ما در فضای سبز تشخیص دهند ما این ظرفیت را داریم تولیدات خود را از این مقدار نیز افزایش دهیم.»

۵ هزار بسته خاک برای شهروندان!
پیش از پروژه خاک ترکیبی مواد اولیه مورد استفاده در این پروژه به زباله تبدیل می‌شدند. حسن زاده ادامه می‌دهد: «قبل از سال ۹۵ این برگ‌ها معضلی بود. سازمان پارک‌ها مکان‌هایی را مشخص کرده بود که خاک برگ‌ها را در آن چال می‌کردند و از آن خاک برگ تهیه می‌شد، ولی الان چهار نوع مواد بازیافتی را با هم ترکیب و کودی مرغوب تولید می‌کنیم. پیش از نوروز امسال از همین تولیدات بیش از ۵ هزار بسته خاک برای گل‌های آپارتمانی با یک قیمت خوب در اختیار شهروندان قرار دادیم.» آخرین بخشی که در این پروژه استفاده و از سوی سازمان بازیافت می‌شود چیپس چوب است که حسن زاده درباره آن توضیحاتی می‌دهد: «بخشی دیگر از خاک ترکیبی، چیپس چوب است که با همکاری همکاران ما در فضای سبز به ما تحویل داده می‌شود. در زمان هرس درختان همکاران ما سرشاخه‌هایی که مورد استفاده نیستند به جز درختان سوزنی را جمع‌آوری و به اینجا منتقل می‌کنند. اکنون یک دستگاه تولید چیپس چوب داریم که سازمان قصد دارد دستگاه جدیدی را نیز خریداری کند که در این صورت تولید ما افزایش پیدا می‌کند و از ظرفیت‌های موجود بیشتر استفاده می‌کنیم. بر اساس آمار حدود ۱۵۰۰ متر مکعب سرشاخه دپو شده داریم که می‌تواند به عنوان یک ماده اولیه استفاده شود. البته اگر نیاز باشد ما برای تأمین چیپس چوب از بخش خصوصی هم خریداری می‌کنیم که امیدواریم با خرید دستگاه جدید دیگر به این کار نیازی نباشد.»