الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ خوش نویسی و صدای کشیده شدن قلم نی خیس از مرکب روی کاغذ، شما را یاد چه چیزی می‌اندازد؟ شاید آخرین نمایشگاه آثار خوش نویسی‌ای که به آن سر زده اید یا کتاب‌های قدیمی‌ای که در کتابخانه پدربزرگتان پیدا کرده اید و سعی کرده اید از پیچش‌های دل فریب خطوطش سر دربیاورید و محو طنازی حروف و کلماتی شوید که گویی در آغوش یکدیگر قرار گرفته اند؛ یا شاید هم روز‌های مدرسه را به یاد بیاورید که در مسابقات روزنامه دیواری خوش خط‌ترین عضو گروه انتخاب می‌شد تا مسئولیت کتابت را بر عهده بگیرد.
خوب که فکر کنیم، می‌بینیم خوش نویسی در همه شئون زندگی ما ایرانی‌ها حضور داشته است. چه برای آنکه سال‌ها در محضر اساتید خوش نویسی مشق کتابت کرده است، چه برای مغازه داری که ناخودآگاه خط نستعلیق را برای تابلو سردر مغازه اش انتخاب می‌کند و چه برای دانش آموزی که خواندن و نوشتن را با اشعار خوش نویسی شده در کتاب‌های درسی اش تکمیل می‌کند.
هزاران مثال دیگر می‌توان برای اثبات این ادعا که «خوش نویسی هنر ملی ما ایرانیان است» ذکر کرد، اما شاید کمتر کسی بداند که امروز به عنوان روز خوش نویسی در تقویم ملی مان ثبت شده است. ما امروز به همین بهانه به سراغ سه هنرمند مشهدی رفته ایم تا از آن‌ها درباره وضعیت این هنر در مشهد بپرسیم.
نام گذاری روز‌ها معمولا با هدف جلب توجه رسانه ها، مسئولان و عموم مردم به یک مقوله خاص انجام می‌شود. خوش نویسی، اما یکی از مظلوم‌ترین رشته‌های هنری است و با اینکه آموزش و خلق اثر هنری در خوش نویسی در مقایسه با بسیاری دیگر از هنر‌ها با هزینه بسیار کمتری ممکن است، همچنان هنرمندان این رشته از بی رونقی هنر خوش نویسی گلایه دارند. این در حالی است که تاریخ خوش نویسی در ایران با خوش نویسی اسلامی گره خورده است.
مهم‌ترین کاربرد این هنر که در گذشته کتابت بود، با گسترش صنعت چاپ از دور خارج شد و خوش نویسی را به هنری تزئینی تبدیل کرد. با تأسیس انجمن خوش نویسان ایران در سال ۱۳۲۹، آموزش خوش نویسی بارزترین نمود این هنر بود که با عامه مردم ارتباط داشت. در مشهد نیز شعبه‌ای از این انجمن در سال ۱۳۵۱ تأسیس شد تا این شهر را به قطب دوم خوش نویسی کشور تبدیل کند.
این انجمن اکنون ۲۲ کرسی استادی و ۵۵ مدرس در مشهد دارد و تاکنون بیش از ۴۵۰ خوش نویس در مقاطع ممتاز، فوق ممتاز و استادی تربیت کرده است. بسیاری از هنرمندان خوش نویسی مشهد از دهه ۶۰ و ۷۰ با عنوان سال‌های طلایی این هنر در مشهد یاد می‌کنند؛ سال‌هایی که آمار هنرجویان در انجمن خوش نویسان مشهد به هزارو ۵۰۰ نفر رسیده بود و می‌گویند حالا چند سالی هست که این آمار به ۵۰۰ نفر هم نمی‌رسد.
محمدعلی باقرزاده طوسی، رئیس انجمن خوش نویسان مشهد و مدیر مرکز استان درباره آموزش خوش نویسی، دراین باره به شهرآرا می‌گوید: در دوره کرونا جذب هنرجو به کمترین حد رسید و بعد از آن کم کم استقبال هنرجویان بهتر شده است. هرچند که شهریه‌ها رو به افزایش است و خانواده‌ها کمتر از کلاس‌های هنری استقبال می‌کنند.
او در ادامه بر نقش مؤثر نهاد‌های فرهنگی جامعه در حمایت از هنر و هنرمند تأکید می‌کند و می‌گوید: سه سال است که کلاس‌های آموزشی مجتمع فرهنگی هنری امام رضا (ع) تعطیل شده است، چون اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بر این باور است که اگر کسی می‌خواهد از امکانات سخت افزاری این اداره برای درآمدزایی استفاده کند، باید اجاره بدهد؛ انجمنی که وابسته به شهریه هنرجو ست درآمدی ندارد که به خاطر چند کلاس آموزشی به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی اجاره بدهد. این خودش یک نوع سنگ اندازی برای پیشرفت هنر در جامعه است. ما تا جایی که از دستمان برمی آید چراغ خوش نویسی را به عنوان یک هنر اصیل ایرانی و اسلامی روشن نگه داشته ایم، ولی نیاز داریم دیگران هم پای کار بیایند و به ما در ارتقای این هنر و معرفی آن کمک کنند.
باقرزاده طوسی از کم رنگ شدن ارتباط انجمن خوش نویسان و آموزش وپرورش به عنوان یکی دیگر از دلایل افول آموزش خوش نویسی یاد می‌کند و می‌گوید: تا ۲۰ سال پیش بخش نامه‌ای در آموزش وپرورش وجود داشت که طبق آن برای معلمانی که مدارک معتبر آموزشی از مؤسسات خارج از آموزش وپرورش می‌گرفتند تا ۸۰ ساعت آموزش ضمن خدمت در نظر گرفته می‌شد. به همین دلیل استقبال خوبی از سوی معلمان برای شرکت در کلاس‌های خوش نویسی انجمن صورت می‌گرفت. متأسفانه با حذف این بخش نامه ارتباط بین معلمان و انجمن خوش نویسان قطع شد.
او می‌افزاید: این در حالی است که در سال‌های اخیر فونت آموزش در کتاب‌های آموزشی دبستان، روزنامه‌ای و چاپی به نستعلیق تغییر پیدا کرده است؛ بنابراین معلم باید مهارت خوش نویسی داشته باشد تا بتواند به دانش آموز منتقل کند. در این شرایط بدخطی دانش آموزان همچنان ادامه دارد و آموزش وپرورش همت نمی‌کند با انجمن خوش نویسان وارد تعامل و همکاری شود. اکنون تنها آموزشگاه‌های مختلف غیرانتفاعی برای تکمیل کادر معلمان هنر خود با انجمن تماس می‌گیرند و مدارس دولتی از دبیر‌های رسمی خود آموزش و پرورش استفاده می‌کنند. هرچند که دانشگاه فرهنگیان نیز چند سالی است که در رشته دبیری هنر ورودی نمی‌گیرد. همه این مسائل باعث می‌شوند که سطح کیفی خط معلمان و دانش آموزان روزبه روز بیشتر افت کند.
توجه صرف به آموزش در خوش نویسی البته منتقدانی هم دارد. برخی از آن‌ها می‌گویند آموزش هرچند ممکن است مردم را خوش خط‌تر کند، اگر همه توجه را به آن معطوف کنیم، از تولید آثار فاخر هنری باز می‌مانیم. مجید رجایی، هنرمند خوش نویس، دراین باره با انتقاد از سیاست سال‌های اخیر انجمن خوش نویسان می‌گوید: انجمن خوش نویسان ایران بیشتر به فکر شاگردپروری و آموزش هنر خوش نویسی است. مگر چند نفر هنرمند خوش نویس لازم داریم؟ آیا می‌خواهیم همه ایران خوش نویس باشند؟ خوش نویسی کردن با خطاطی و تولید قطعه هنری متفاوت است.
اما عباسعلی صحافی مقدم، عضو شورای عالی انجمن خوش نویسان ایران و مدرس رسمی این انجمن در مشهد که چنین انتقادی را قبول ندارد، به شهرآرا می‌گوید: هنر خوش نویسی جدا از جنبه زیبایی شناسی نوعی مراقبه درونی به شمار می‌رود که می‌تواند موجب رشد روانی و معنوی افراد شود.
او می‌گوید: انسان امروز ذهن شلوغ و فرصت کمی دارد. این انسان پراضطراب نیاز به آرامش دارد و خوش نویسی یکی از بهترین هنر‌هایی است که می‌تواند برای بهبود سلامت روانی نسل امروز مؤثر باشد. صرف نظر از آموزش خوش خطی به جامعه که در جای خود اهمیت دارد، باید به این بخش هم توجه کنیم.
این هنرمند با دفاع از سیاست آموزش خوش نویسی می‌گوید: هنر خوش نویسی به عنوان یک کار فرهنگی درآمدی ندارد و نیازمند کمک مسئولان برای ارتقا و ترویج آن در میان مردم است. مشهد استعداد این را دارد که دست کم ۱۰ هزار هنرجو داشته باشد. تولید آثار هنری، افزایش سطح کیفی آثار، ایجاد موزه و نمایشگاه‌ها نیز نتیجه جانبی تربیت هنرمندان است.
تغییر نگرش‌ها به خوش نویسی و به روز شدن این هنر همپا با تحولات دنیای مدرن نکته‌ای است که خیلی وقت‌ها منتقدان درباره خوش نویسی بر آن تأکید می‌کنند و از آن به عنوان یکی از راه‌های مؤثر در بازاریابی آثار هنری خوش نویسی یاد می‌کنند. درا ین باره مجید رجایی، هنرمند و عضو انجمن خوش نویسان مشهد، در گفتگو با شهرآرا به سخنرانی‌های اخیر استاد غلامحسین امیرخانی درباره لزوم تغییر در سیاست گذاری‌های انجمن خوش نویسان اشاره می‌کند و می‌گوید: این تغییرات باید در رویکرد‌ها و روش‌ها و در جهت روزآمدی هنر خوش نویسی و آشنایی هرچه بیشتر مردم با آن صورت بگیرد.
او می‌افزاید: انجمن خوش نویسان بودجه دولتی دریافت نمی‌کند و خودش به تنهایی باید این هنر را از مظلومیتی که دچارش شده است خارج و برای مثال دست کم یک جشنواره با استاندارد‌های جشنواره‌های بین المللی در طول سال برگزار کند. تغییر نگرش باید منجر به روزآمدی هنر امروز بشود و نتیجه را ملموس ببینیم. مردم آن چنان که باید با هنر خوش نویسی آشنا نیستند، درحالی که خوش نویسی هنر ملی ماست.
او تأکید می‌کند: البته در موضوع به روزرسانی هنر خوش نویسی، مطلوب بعضی دوستان ورود کردن به گرافیک است، درصورتی که هنر خوش نویسی شامل قطعه‌ای خوش نویسی شده به دست یک هنرمند است که روی یک کاغذ اجرا شده باشد. آنچه غیر از این اتفاق بیفتد ارتباطی با هنر خوش نویسی ندارد و فقط وام گرفته از هنر خوش نویسی است.
با اینکه آموزش خوش نویسی نقش مهمی در ترویج و اشاعه این هنر در بین مردم دارد، وقتی پای اقتصاد هنر به میان می‌آید نمی‌توان تنها باتکیه بر این بخش انتظار داشت چرخ هنرمندان این رشته بچرخد. هرچند که در وضعیت فعلی، آموزش به اصلی‌ترین منبع درآمد هنرمندان این رشته تبدیل شده است، نباید از یاد برد که باید به محصول خوش نویسی به عنوان یک اثر هنری نگاه کرد و در سایه همین نگاه به فروش آثار هنری و یافتن بازار‌های آن فکر کرد؛ چیزی که البته از عهده هنرمندان خارج است و با ایجاد شبکه‌های قوی شامل دولت، تشکل‌ها و بازاریابان هنری ممکن است. اما لازمه رسیدن به چنین مرحله‌ای دیده شدن آثار هنری و شناخت جامعه از آن هاست.
باقرزاده طوسی دراین باره می‌گوید: اقتصاد هنر و اینکه نهادی این مسئولیت را به عهده بگیرد که بتواند برای آثار خوش نویسی بازاریابی کند همیشه دغدغه ما خوش نویسان بوده است. شهرداری یا ادارات آموزش و پرورش و فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌توانند پایگاهی برای فروش آثار خوش نویسی دایر کنند. خوش نویسانی داریم که هیچ شغلی به صورت ثابت ندارند و کارشان فقط خوش نویسی، آموزش و به ندرت فروش آثارشان است.
او تأکید می‌کند: جای یک اکسپو و نمایشگاه دائمی که آثار هنرمندان در آن ارزیابی و برای فروش عرضه شود در مشهد خالی است.
بار‌ها این پیشنهاد را با نهاد‌هایی مانند شهرداری، آستان قدس رضوی، حوزه هنری، سازمان تبلیغات اسلامی و اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی مطرح کرده ایم. مسئولان در حرف پای کارند، ولی در مرحله عمل قضیه به فراموشی سپرده می‌شود.
این هنرمند ادامه می‌دهد: بار‌ها پیشنهاد کرده ایم باتوجه به جمعیت مجاور و زائر مشهد در محلی مانند عرصه میدان شهدا پایگاهی دائمی برای انجمن‌های هنری اختصاص داده شود تا به مردم این امکان را بدهد که از نزدیک آثار هنرمندان را ببینند، با هنرمندان ارتباط برقرار کنند یا آثارشان را بخرند. با کار‌هایی ازاین دست ذائقه هنری مردم بهبود می‌یابد و آن‌ها به خرید آثار هنری ترغیب می‌شوند. انجمن پای کار است، ولی به عنوان یک انجمن مستقل فعالیت هایش را به صورت خودگردان انجام می‌دهد و از جایی بودجه دریافت نمی‌کند.
مجید رجایی، هنرمند خوش نویس، هم می‌گوید: آیا ما در مشهد نه، در کشور یک موزه مستقل هنر خوش نویسی داریم که آثاری از خوش نویسان کلاسیک تا هنرمندان معاصر در آن به نمایش گذاشته شود؟ او می‌گوید: تغییر در صورتی ایجاد می‌شود که مخاطب بااصالت این هنر آشنا شود و این چیزی نیست که از تلاش‌های فردی هنرمندان بربیاید.
عباسعلی صحافی مقدم، عضو شورای عالی انجمن خوش نویسان ایران و مدرس رسمی در انجمن خوش نویسان، هم به ضرورت ایجاد موزه خوش نویسی در مشهد اشاره می‌کند و می‌گوید: دو سال پیش که نمایشگاهی در پاریس داشتم سری به موزه‌های این کشور زدم و آثار خوش نویسی ایران را در این موزه‌ها دیدم که جزو درخشان‌ترین آثار هنری طبقه بندی شده و مورد اقبال هنرمندان و منتقدان و کارشناسان بزرگ دنیا قرار گرفته بودند.
در همه جای دنیا برگزاری جشنواره‌ها یکی از راه‌های ممکن برای این است که بتوان به یک رشته هنری رونق و ارتقا بخشید، مردم را با هنرمندان و تولیدات هنری آشنا کرد، هنرمندان را دور هم جمع کرد، رقابت سالمی بین آن‌ها برای خلق آثار هنری به وجود آورد و از همه مهم‌تر نگاه مجموعه داران را به جدیدترین آثار هنری شاخص در هر رشته‌ای جلب کرد. ما که خود را خاستگاه و مهد خوش نویسی دنیا می‌دانیم، چقدر توانسته ایم همپای دیگر کشور‌های مدعی در این حوزه فعالیت کنیم؟
رئیس انجمن خوش نویسان مشهد در پاسخ به این سؤال می‌گوید: متأسفانه نتوانسته ایم کارنامه‌ای پذیرفتنی در این حوزه داشته باشیم. ترکیه سال هاست جشنواره‌های متعددی برگزار می‌کند و جوایزی از طرف دولت به این جشنواره‌ها اختصاص داده می‌شود. حتی خوش نویس‌های ما را هم به سمت خودشان کشانده اند تا آثارشان را از طریق این جشنواره‌ها برای فروش در کشور‌های عربی عرضه کنند. چرا ما خودمان این کار‌ها را نکنیم؟ ما این ظرفیت را داریم، ولی دولت هیچ اقدامی انجام نمی‌دهد. انجمن خوش نویسان تا کجا می‌تواند به صورت خودگردان و به تنهایی فعالیت‌های هنری خود را پیش ببرد؟
باقرزاده طوسی می‌افزاید: ما مسابقات و جشنواره‌های زیادی که ثابت باشند در خوش نویسی نداریم. دوسالانه ملی خوش نویسی قزوین و جشنواره‌های هنرهای تجسمی وزارت ارشاد را داریم، ولی این جشنواره‌ها خیلی رونق ندارند و به دلیل جوایز کم بها و کیفیت پایین چندان از سوی خوش نویسان استقبال نمی‌شوند. معمولا در این جشنواره‌ها همیشه یک عده ثابت داور هستند و یک عده ثابت نیز جوایز را می‌برند. این‌ها باعث دل سردی هنرمندان است.
برگزاری مسابقات و جشنواره‌های خوش نویسی ورای جشنواره‌هایی که تاکنون برگزار شده است نیز پیشنهادی است که مجید رجایی مطرح می‌کند. این هنرمند می‌گوید: چرا جشنواره‌ای مشابه جشنواره‌هایی که برای سینما، تئاتر و موسیقی برگزار می‌شود در خوش نویسی نداریم؟ برای مثال جشنواره‌ای برگزار کنیم و اجازه بدهیم مردم به آثار رأی بدهند؛ مردمی که تخصصی در این رشته ندارند و فقط از زیبایی بصری این هنر لذت می‌برند. این هنر دارد از دست می‌رود و ترکیه و امارات خیلی قوی‌تر و جدی‌تر از ما دارند پیش می‌روند. امارات دو سال پیش جشنواره گذاشته بود و به نفر اول ۸۰ هزار درهم داد که به پول ما در آن زمان ۵۶۰ میلیون تومان می‌شد.
من متوجه وضعیت اقتصادی کشور هستم، اما آنچه مستلزم شناخت بیشتر مردم است پرداختن هرچه حرفه ای‌تر به این هنر است.
او در پایان می‌گوید: ما به هرموضوعی که بپردازیم نتیجه آن را به همان مقدار خواهیم دید. برای مثال برنامه عصر جدید با هدف پرداختن به استعدادیابی در رسانه ملی ایجاد شده است. اگر مشابه چنین برنامه‌ای برای خوش نویسی و با دعوت از هنرمندان تراز اول ایجاد شود، نتیجه خوبی می‌گیریم. این کار از جانب ما خوش نویسان برنمی آید.